ترکیب بندی اجزای ایوان

سرگذشت ایوان در معماری ما قصۀ طول و درازی دارد، قصه‌ای که البته می‌توان بخشی از فرازهای آن را از زبان ایوان‌های مساجد شنید.

در سیر تحولات ایوانِ سردر و شبستان مساجد، می‌توان عناصر مشابهی را مشاهده کرد. عناصری مانند مناره‌ها، مقرنس‌ها، طاق‌نماها، پیچ‌ها، کاربندی‌ها و کتیبه‌ها که معمار آنها را با خلاقیت خود در بدنۀ ایوان به کار برده تا مکانی در شأن ورود به سجده‌گاه انسان خلق کند. چینش این اجزا به گونه‌ای است که با وجود تنوع در ایوان‌ها، اسلوب مشخصی در آن‌ها تکرار شده است. 
همنشینی این عناصر در کنار یکدیگر به صورتی است که تأکید بر خطوط عمودی بیشتر از خطوط افقی دیده می‌شود و بنابراین این خطوط به محوری فعال تبدیل می‌شوند. اما این محور بر جهت رو به بالا هم تأکید دارد بطوریکه گویا ایوان از زمین به سوی آسمان قد برافراشته است. مناره‌ها، تیزۀ رأس طاق، طاق نماها و حرکت پیچ به سمت رأس طاق، همه از جمله عواملی است که بر جهت رو به بالا تأکید می‌کند. اما در میان این عناصر برخی از آنها بر جهت پایین نیز تأکید می‌کنند. از جملۀ این عناصر می‌توان به آویزهای مقرنس و حرکت دوسویۀ پیچ تزئینی اشاره کرد. اینگونه ترکیب اجزا در ایوان گویا حاکی از این حقیقت است که اینجا محلی‌ست که هم تو را به آسمان فرامی خواند و هم برکات آسمان را برای تو بر زمین فرود می‌آورد.

فرم هایی به شکل ستارگان آسمان

مقرنس از عناصری چون طاس، شاپرک، انواع تخت و شمسه و ... پدید می آید، و این عناصر به گونه ای در هندسۀ پیچیدۀ مقرنس، کنار هم قرار می گیرند که می توان فرم های گوناگون طبیعت را از آنها انتزاع کرد. برای مثال، مقرنس را الهام گرفته از فرم یخچالهای طبیعی و یا کندوی عسل می دانند. علاوه بر این، می توان تمثیلی از آسمان را الهام بخش آن دانست. با این تصور، وقتی زیر ایوان ورودی مسجد امام اصفهان می ایستیم، در ردیف تخت ها، فرم های شمسه و چهارلنگه و ... را می بینیم که موازی با سطح زمین هستند. این فرم های ستاره گون که در پایین ترین ارتفاع هر سطح قرار دارند، تداعی کنندۀ ستارگان آسمانند که در طبقات گوناگون پشت سر هم صف کشیده اند. در فرم کلی نیز، طبقات موازی با هم، در مرتبه های مختلف چنان اند که گویی در حرکت همسویی به فرم نیم شمسه مرکزی ملحق می شوند. فرم های ستاره ­گون که به حالت آویزهایی در هر ردیف قرار دارند، هرکدام همچون خوشه ای از نوراند که پیش از فروریختن بر روی زمین در سطح زیرین خود نورافشانی می کنند.