کبوترخانه؛ پاسخ هوشمندانه به یک نیاز

برای مردمانی که در میانه‌ی کویر زندگی می‌کنند و از منابع غنی طبیعی بهره‌مند نیستند، تامین مواد لازم کشاورزی ضروری است. لزوم تامین منابع آبی برای زمین‌های کشاورزی، غنای خاک، کودهای کشاورزی و... از موارد مهم و ضروری‌ است که باعث بروز راه‌حل‌های خلاقانه وجدید می‌شود. یکی از مهم‌ترین این دستاوردها عنصری است به نام "کبوترخانه" که نه تنها برای مصارف کشاورزی کاربرد داشته بلکه اثرات کثیری بر معادلات اجتماعی و اقتصادی شهرها و محلات داشته است.

درمورد تاریخ شکل‌گیری کبوترخانه‌ها اطلاعات دقیقی در دست نیست اما در قدیمی‌ترین فرهنگ لغات فارسی (که در سده هفتم هجری نگاشته شده‌اند) به این واژه و معانی آن اشاره شده‌ و در اشعار مختلف کهن نیز به‌ کار رفته است. هم‌چنین روستاهایی در سراسر کشور با نام "کبوترخانه" یا واژگان معادل آن (ورده، وردی، وردیج، وردان، کبوتردان و....) وجود دارد که دال بر گستردگی و دیرینگی این برج‌هاست. درهرصورت مبرهن آنست که این برج‌ها در طول تاریخ و در گستره‌ی کشور به کرات استفاده می‌شدند. آن‌گونه که در سفرنامه‌ها آمده، کبوترخانه‌های شهر اصفهان در سه قرن پیش از این (طبق سفرنامه‌ی شاردن) به سه هزار عدد می‌رسیده حال آن‌که در سال پیروزی انقلاب اسلامی تعداد آنها (با احتساب نمونه‌های مخروبه و غیرفعال) به ششصد عدد تقلیل یافته بود. 

این برج‌ها محل دائمی جمع‌آوری کود حیوانی بوده که در توسعه زراعت محلی نقش مهمی داشته‌اند. در فرهنگ ایرانیان گذشته (حتی تا یکی دو نسل پیش از این) مردم اهمیت و قداست خاصی برای کبوترها تصور می‌شدند و نقش آن‌ها فراتر از یک پرنده معمولی بود. افراد محلی برای تامین رزق این کبوتران که مقیم کبوترخانه بودند، به صورت دستی برایشان دانه می‌ریختند و کبوترخانه را از هر آسیب احتمالی حفاظت می‌کردند تا این مکان برای کبوتران ناامن نشود. مشخص است که نگهداری از این کبوتران به دلیل تامین غذایشان موجب هدررفت بخشی از غلات و محصولات کشاورزی می‌شده اما در مجموع به‌خاطر فراوانی بخشی به محصولات کشاورزی صرفه‌ی اقتصادی و زراعی داشتند.

 هر کبوترخانه دارای یک در برای دسترسی به داخل بود که سالی یک یا نهایتا دو بار صرفا برای جمع‌آوری کودهای حیوانی گشوده می‌شد و در سایر اوقات سال مهر و موم بود. این کودها پس از تخلیه، به هم فشرده و در قالب مکعبی نگه‌داری می‌شدند تا در کل سال قابل بهره‌برداری باشند.

هیچ‌گونه حفره و بازشو در جداره این کبوترخانه‌ها وجود نداشت تا دیوار صلب مانع ورود پرندگان شکاری و حیوانات دیگر شود و ورود و خروج این کبوتران صرفا از طریق حفره‌های کوچک بالای برج انجام می‌شد. ضمنا ضخامت جداره‌ها، فرم استوانه‌ای و کلاف‌های متعدد چوبی در این برج‌ها باعث استحکام بیش‌تر این بنا می‌شد. به نحوی‌ که در شرایطی که تمام کبوتران به هر دلیلی شروع به پرواز می‌کردند این بنا بر اثر جریان سنگین هوای داخل دچار تخریب و فروپاشی نمی‌شد. لازم به ذکر است که برخی از این کبوترخانه‌ها در فرم‌هایی غیر از استوانه، نظیر چهارگوش (مستطیل خوابیده) و یا حتی بی‌شکل ساخته می‌شدند. اما فرم کالبدی اصلی آن‌ها مدور و استوانه‌ای است.

درحال حاضر این بناها در نقاط مختلف کشور بیش‌تر به حالت مخروبه و متروکه وجود دارند. بیش‌ترین این برج‌ها در نواحی مرکزی ایران نظیر اصفهان و یزد دیده می‌شوند. درحال‌حاضر در برخی از شهرها تعدادی از این برج‌ها را مرمت و حراست می‌کنند. با نورپردازی و فضاسازی اطراف آن‌ها شرایط بقا و آشنایی بیش‌تر مردم را را آن‌ها فراهم می‌کنند یا فضاهای شهری را در پیرامون این برج‌ها طراحی و ایجاد می‌کنند.