بررسی جایگاه زن در عکس‌های لالا ایسایدی

لالا ایسایدی (Lalla A. Essaydi)، هنرمند مراکشیِ ساکن نیویورک است، که عمده شهرت خود را به واسطه عکاسی از زنان عرب در فضای صحنه آرایی شده به دست آورده است. هرچند اَسایدی به زعم خودش در جستجوی بازتاب خویش در آثارش می‌باشد، اما جنسیت او بیش از هر مسئله دیگری در کارش تأثیر گذار بوده است. به طوری که عکس‌های او همواره ترکیبی از خوشنویسی اسلامی همراه با نمایش پیکر زنان است، در واقع مسئله هویت زن عرب مسلمان، دغدغه اصلی ایسایدی به شمار می‌آید. به همین سبب نیز می‌کوشد تا از زاویه دید خود در مقام یک زن هنرمند لیبرال، مسلمان و سنت گرا به آن بپردازد و مخاطبانش را به مقاومت در برابر کلیشه‌ها دعوت نماید.  

ایسایدی به واسطه تجربایتش از زندگی در مراکش، پاریس، عربستان و ایالات متحده آمریکا، با نگاهی فمنیستی به زن می‌نگرد و تمرکزش در به چالش کشیدن سه مفهوم مهم مذهب، فرهنگ و جنسیت است. 

با توجه به تحصیلات ایسایدی در دو رشته نقاشی و عکاسی، او بهترین استفاده را از فضا کرده؛ به طوریکه زنان در عکس‌های او به واسطه فضایی که در آن قرار گرفته‌اند تعریف می شوند و خود دارای هیچ هویت مستقلی نیستند. در واقع فضا، البسه و خطوط شبه عربی که هم‌چون رسم حنا گذاری، سر تا پای زنان را پوشانده، وجود یک زن عرب مسلمان را شکل می‌دهند و همگی به نوعی استعاره‌ای از شخصیت منفعل زن در جامعه عربی-اسلامی هستند که بدین شکل زن را در خود محصور کرده‌اند. 

در عمدۀ عکس‌های او شخصیت‌های اصلی با آن چشمان سیاه سرمه ‌کشیده‌شان چنان به لنز دوربین خیره شده‌اند، که گویی در تلاش‌اند تا با نگاه خود حرف‌هایشان را به گوش مخاطبان غربی‌شان برسانند. هر چند این نگاه منجمد و سرد نسبت به شخصیت زن در جوامع اسلامی، مقرضانه و به دور از واقعیت است، اما نوع نگاه ایسایدی را می‌توان متأثر از زندگی در مراکش و به ویژه عربستان سعودی و مقایسه آن با فضای کشورهای غربی دانست. چرا که در کشور بسته و متحجری هم چون عربستان حقوق زن در ابتدایی‌ترین سطوح نیز نادیده گرفته می‌شود. 

با این حال مخاطبان آثار ایسایدی در برخورد با عکس‌های او مسلماً نگاه او را به کل جوامع اسلامی بسط می‌دهند و آن را صرف یک کشور یا یک فرهنگ خاص نمی‌بینند و مسبب آن را نیز مذهب و فرهنگ برآمده از آن به حساب می‌آورند. فضای آثار ایسایدی و نوع نگاه یک جانبه‌ او را می‌توان در آثار دیگر هنرمندان زن مسلمان ساکن در کشورهای اروپایی و به ویژه ایالات متحده نیز مشاهده کرد. 

حال سوال اصلی این‌جا است که چرا عده‌ای از هنرمندان زن رشد یافته در کشورهای اسلامی در برخورد با فضای فرهنگی و هنری غرب، در عوض تعمق در ریشه‌های فرهنگی – مذهبی خویش و پرورش آن‌ها در فضای جدید، مقهور جاذبه‌های فرهنگ غرب می‌شوند و با استفاده‌ی ابزاری و شبه روشنفکرانه از مذهب، فرهنگ و جنسیت خود، می‌کوشند تا بر موج هنری اسلام ستیزی در غرب سوار شوند و به این شکل خود را مطرح سازند؟

مجموعه پوسترهای بسیج

سازمان بسیج مستضعفین هر ساله به مناسبت هفته بسیج و پنجم آذر ماه، برنامه‌های متنوعی را در سراسر کشور تهیه و تدارک می‌بیند و در این بین با استفاده از تبلیغات محیطی، تلویزیونی و حتی مجازی می‌کوشد تا برای چند روز هم که شده، حال و هوای کشور و مردم را به سمت و سوی تفکر بسیجی سوق دهد. از جمله این تبلیغات، پوسترهای طراحی شده توسط هنرمندان اداره تجسمی معاونت فرهنگی بسیج است، که در آن با استفاده از سخنان رهبری در رابطه با فرهنگ بسیجی، به مضامینی چون بسیج، انقلابی‌گری، ظلم‌ستیزی، مبارزه با فساد، ایثار، پیشرفت، اقتدار جهانی و... پرداخته شده است.

هر چند تلاش این مجموعه، برای نمایش تفکر والای بسیجی و قدرت عمل آن در همۀ عرصه‌ها، قابل تآمل است، اما تکنیک نقاشی‌گونۀ آثار و زاویه دید هنرمندان در پرداختن به چنین مسئله مهمی، چندان هم‌گام با فضای امروز مخاطبان‌شان نیست و بیشتر به صفحاتی از کتاب‌های درسی دهه‌های شصت و هفتاد می ماند؛ روزگار پیام‌های مستقیم و اثرگذار! البته تمامی پوسترهای این مجموعه را نمی‌توان یکسان دید، چرا که در این میان ایده‌های جالب توجهی نیز وجود دارند، که به دلیل نوع تصویرپردازی‌ها و نگاه شعاری حاکم بر آن‌ها، چندان فرصتی برای بروز و ظهور نیافته‌اند. 

در این میان نباید از ذکر این نکته نیز غافل ماند که شاید انتخاب چنین زاویه‌ دید و تکنیکی، عمداً و به جهت ایجاد نوعی حس نوستالژیک بوده، اما با نگاهی به سایر پوسترهای مناسبتی هم‌چون مجموعه «جهاد ادامه دارد» و مقایسه آن با این آثار می‌توان به روشنی فهمید که مجموعه پوسترهای جهاد، به جهت تمرکز بر روی یک رنگ و ایجاد یک بافت مشخص به عنوان پس زمینه و استفاده مطلق از خطوط آبی رنگ خودکاری برای طراحی و انتقال موضوع، هم به لحاظ نوع بیان و هم از جهت تکنیک، در کنار انتقال مضامین مورد نظرشان، یک فضای نوستالژیک و خاطره‌ساز را نیز شکل داده‌اند. در واقع طراحان این مجموعه با نگاهی خلاق، فضایی را نیز به مخاطبان‌شان اختصاص داده‌اند، اما در پوسترهای بسیج با توجه به حجم رنگ‌ها، طرح‌ها و شعارها، جایی برای تفکر و تأمل مخاطب باقی نمی‌ماند!

فرش‌های آموزشی ویژه کودکان

فرش یکی از کاربردی‌ترین هنرهای دستی است که از دیرباز تا به امروز در نزد ما ایرانیان از جایگاه خاصی برخوردار بوده است. در واقع در دنیا، فرش را با ایران و ایرانی را با فرش می‌شناسند؛ اما ما ایرانیان چه مقدار از جنبه‌های کارکردی این هنر اصیلِ وطنی را می‌شناسیم و تا چه میزان به گسترش ابعاد مختلف آن‌ فکر کرده‌ایم؟ 

به طور مثال چرا تا به حال در این زمینه برای کودکان طراحی خاصی صورت نگرفته است؟ در صورتی‌که فرش، این قابلیت را دارد تا برای کودک هم چون یک اسبابِ بازی باشد و کودک نه تنها روی آن بنشیند و بازی کند، بلکه با اشکال و فرم‌های طراحی شده بر روی آن نیز سرگرم شده و از این طریق آن‌ها را بیاموزد. 

طراحی فرش‌های آموزشی برای کودکان موضوع مهمی است که تا به حال کمتر به آن توجه شده، اما اکنون با اهمیت یافتن روزافزونِ مسئله ی‌ آموزش و تلاش برای ایجاد سبک زندگی ایرانی-اسلامی، فضای مغتنمی به جهت ورود و گسترش این موضوع به وجود آمده است. هر چند سایر کشورها نخستین گام‌ها در این زمینه را برداشته‌اند، اما مسلماً نگاه شرقی و زیبایی‌شناشی طراحانِ جوان ایرانی در کنار مواد اولیه طبیعی و مرغوب و بافندگان حرفه‌ای، حرف دیگری برای گفتن دارد.  نقوش سنتی فرش ایران، بستر حاصل‌خیزی برای به بار نشستن طرح‌های نو و روزآمد به حساب می‌آیند. به طوری‌که  با نگاهی خلاقه می‌توان ضمن نزدیک کردن کودک به هویت شرقی و ایرانی خود، از این طرح‌‌ها در جهت پیش‌برد اهداف اولیه آموزش و تربیت بهره جست و بنیانِ یادگیری و تفکر را در ذهن کودک مستحکم ساخت.

بچه های ایرانی قهرمانان ایرانی / خانه ی انیمیشن

قهرمانان هر کشور می توانند  نمایندگانی  از ارزش های اخلاقی، ملی، آیینی و دینی باشند. بروز چنین صفاتی در شخصیت های ابر قهرمان فیلم ها و کارتون های خارجی دیده می شود. برای مثال آمریکا با استفاده از ابرمردانی مانند سوپرمن، اسپایدرمن، بت من، مرد آهنی، مردان ایکس و غیره به رویارویی با دشمنان سیاسی یا ایدئولوژیک خود و ترویج  فرهنگی خاص می پردازد. این ابرمردان مرزهای فرهنگی میان کشورها را درنوردیدند  و طرفداران جهانی یافتند. چنین مسئله ای در ایران هم بارز است برای مثال کودکانی که دوست دارند مانند مرد عنکبوتی لباس بپوشند و... .در چنین شرایطی اگر قهرمان پروری ملی مبتنی بر ارزش های فرهنگی صورت نپذیرد چیزی ازهویت بومی و ملی  کشور باقی نمی ماند به طوری که کودکان و نوجوانان نسبت به ارزش های فرهنگ بومی خود بیگانه می گردند. ایران دارای مجموعه ای غنی از  قهرمانان ادبی است که با اقتباس از آن ها  کودک ایرانی  با فرهنگ اصیل خود آشنا می گردد. هم چنین  شخصیت های واقعی علمی، ورزشی، دینی و ایثارگران الگوهای مناسبی برای قهرمان پردازی هستند. در آغاز سال تحصیلی برگزاری نمایشگاه نوشت افزاردر کانون پرورش فکری قدمی کوچک در نمایش قهرمانان ایرانی برای کودکان بود . خانه ی انیمیشن هم همزمان  با تولید تیزرهای کوتاه و با دسته بندی مشخص درباره قهرمانان ورزشی، خلبانان، متخصصین، ثنا و ثمین و.... سعی کرده تا کودکان را به خرید این کالاها دعوت کند. علاقمندان میتوانند با مراجعه به سایت www.ghahreman.ir با این پویش همکاری کنند.

قدمگاه خورشید / میثم حسینی

مجموعه انیمیشنی «قدمگاه خورشید» محصول مرکز اوج کودک و نوجوان، یک مجموعه پنج قسمتی در مدت زمان دوازده دقیقه، به کارگردانی میثم حسینی و تهیه‌کنندگی محمدمهدی مشکوری است؛ که با هدف آشنایی و نزدیکی بیشتر نوجوانان با حماسه عاشورا در ایام محرم از شبکه امید پخش می‌گردد.

این مجموعه بر اساس کتاب «داستان عاشورا» نوشته حجه الاسلام والمسلمین بهمن‌پور که اقتباسی از مقتل معتبر اللهوف برای مخاطبان نوجوان است، نگارش گردیده و تصویرگری آن نیز در قالب کمیک استریپ (تصویر روایت‌گونه)، توسط پرویز اقبالی در سبک نگارگری ایرانی اسلامی و تماماً با دست اجرا شده است. 

انیمیشن داستانی «قدمگاه خورشید»، هم چنان که در نوع روایت داستان از کتاب «داستان عاشورا» بهره گرفته است، در تکنیک تصویرسازی نیز به شیوه ی کار استاد اقبالی وفادار مانده و سعی کرده تا تصاویر را به شیوه دوبعدی و در سبک نگارگری ایرانی اسلامی اجرا نماید؛ بدین شکل نه تنها مفهوم دینی اثر ملموس تر می‌گردد، بلکه هویت ایرانی خالقان اثر نیز قابل درک است.

کدوبدو/ مرتضی ناییجی، هاجر مهرانی

«کدو بدو» تولیدی از NAS است. تولیدات این شرکت در بردارنده ی نقدی اجتماعی است. از آثار این استودیو می توان به « دیرین دیرین» اشاره کرد. چنین تجربه ی موفقی باعث می شود تا سطح توقعات بالا برود. مخاطبین انیمیشن « کدو بدو» خردسالان هستند واین مجموعه  از نظر گرافیکی و حس و حال فضا  با تجربه ی قبلی این استودیو متفاوت است.  دیگر از دیالوگ کاراکترها و ته مایه ی ادبی خبری نیست بلکه بیشتر از طنز بصری و موقعیت های داستانی استفاده  شده است.
طراحی شخصیت های این مجموعه منحصر به فرد است. به گونه ای که همه ی ویژگی های شخصیت در یک مستطیل یا مربع خلاصه گشته، بافت یک میوه ی خاص مانند کدو، توت فرنگی و... در خود شخصیت ها دیده می شود و عکس دهان انسانی در کنار چشمان فانتزی وجود دارد. ترکیبی عجیب که شاید برای حافظه ی تصویری ایرانیان  جدید بنماید و در ابتدا هم کمی غریب باشد. هر شخصیت در هر قسمت پوششی مانند عینک، کلاه، سیگار، چمدان و... دارد که به وسیله ی آن شغل، نقش و جنسیت  کاراکتر مشخص تر می شود. طنز به کار رفته در این سریال پخته و منطقی به نظر می آید که نشان از یک گروه ایده پرداز است.
کلیشه های کارتونی و قهرمانانی که جهانی هستند مانند زورو یا دزد دریایی یک چشم، در کدو بدو بازتولید شده اند.  چنین نمایشی سبب می شود که ذهن مخاطب با دیدن یک علامت کوچک متوجه ویژگی های کاراکتر شود و ایجاد موقعیتی هجوآمیز از آن شخصیت به طنز این انیمیشن اضافه کند. چنین کاراکترهایی که شاید  بتوان به آن ها شخصیت های جهان وطن گفت در آثار ایرانی کمتر یافت می شوند. مشخص نیست که  بازنمود فرهنگی شخصیت های یاد شده  از نظر سازندگان اولویت داشته است یا خیر. آیا بهتر نبود از کاراکترهایی بومی استفاده می شد؟  اگر نه شاید مقیاس «ایرانی بودن» دستخوش تغییراتی است که حضور چنین شخصیت هایی هم طبیعی به نظر می رسد.
 به صورت کلی با مجموعه ای  یک دقیقه ای ، طنز و متفاوت از نظر گرافیکی  و شخصیت پردازی  روبرو هستیم که در پس خنده ای در طول زمان پخش پیامی منتقل می شود و اثر گذاری این پیام به دلیل موجز و طنز آمیز بودن بیشتر است.

کربلا، جغرافیای یک تاریخ / داریوش یاری

مستند «کربلا، جغرافیای یک تاریخ» ساخته داریوش یاری به تهیه‌کنندگی بهروز مفید و محصول حوزه هنری است؛ که روایت‌گر قیام امام حسین (ع) و تأثیرات آن بر جامعه و زندگی شیعیان از گذشته تا به امروز می‌باشد. این مستندِ داستانی با ترکیبی از تعزیه، نقالی و انیمیشن ساخته شده و کارگردان کوشیده تا با استفاده از تکنیک‌های مختلف بصری، واقعه کربلا را از زاویه‌ای دیگر برای مخاطبان خود به تصویر درآورد.

این اثر، نخست به حرکت حماسی امام حسین (ع) از آغاز تا پس از شهادت ایشان در روز عاشورا می‌پردازد و سپس نحوه‌ی عزاداری مردمان فرهنگ‌های مختلف جهان در ماه محرم را مورد بررسی قرار می‌دهد. 

داریوش یاری نویسنده و کارگردان این  مستند داستانی، حدود پنج سال را برای تحقیق، پژوهش و نگارش فیلم‌نامه و طراحی استوری بورد اختصاص داده است. فیلم‌برداریِ «کربلا، جغرافیای یک تاریخ» چهل روز در ایران و عراق به طول انجامید و تدوین آن به همراهِ اجرای جلوه‌های ویژه نیز حدود یک سال زمان برده است. 

شهاب حسینی روایت‌گری این مستند را بر عهده دارد و مجید انتظامی نیز موسیقی متن آن را ساخته است. گفتنی است این مستند هفتاد دقیقه‌ای همزمان با ایام محرم، از چهارشنبه ۷ مهر ماه در گروه آزاد و در سینماهای آزادی، شاهد، سپیده و فردوسی شهر تهران به‌روی پرده رفته‌ است.