نخل ماتم

تداوم برگزاری عزادارای محرم از همان سال‌های پس از واقعه عاشوار تا به امروز موجب شکل‌گیری نوعی فرهنگ شده که با توجه به آداب و سُنن هر کشور یا شهر اسلامی، به نوعی بروز و ظهور پیدا کرده که در بسیاری از موارد نیز دارای مشابهت‌های فراوانی است. 

مراسم نخل گردانی یا نخل برداری نیز از جمله رسوم مردمان مختلف ایران اسلامی است که با تأثیر از شرایط فرهنگی و اقلیمی خاص هر منطقه، اجرا می‌شود. مناطق کویری ایران خاستگاه اصلی برگزاری این مراسم اند؛ از جنوب خراسان گرفته تا سمنان، دامغان، خمین و نواحی قم، کاشان، ابیانه، اردستان، نائین و... . در این بین بیش‌ترین، گسترده‌ترین و شاخص‌ترین نخل‌ها مربوط به استان یزد است، به گونه‌ای که هیچ شهر و آبادی نیست که یک یا چند نخل امام حسین(ع) در آن یافت نشود.

این مراسم نمادین در روز عاشورا و با مفهوم تشییع پیکر سیدالشهدا انجام می‌گیرد. نخل در واقع اتاقکی چوبی و حجیم به شکل مکعب مستطیل است و به اصطلاح تابوت‌واره‌ای است که آن را بر دوش می‌کشند و هیچ ارتباط و شباهتی با درخت خرما ندارد.

پیشینه مراسم نخل گردانی به قبل از صفویه می‌رسد. معمولا نخل را در نخستین دهه ماه محرم و پیش از تاسوعا می‌بندند، چرا که آراستن و بستن نخل حداقل یک هفته زمان می‌برد. بستن نخل نیاز به مهارت و سلیقه خاصی دارد که خادمان میدان، شیوه‌های آن را از پدران و اجداد خود آموخته‌اند. هرچند با گذر زمان هر ساله نخل ها با تزئینات کمتری دیده می‌شوند و به همان سیاه پوش کردن و آذین‌بندی ساده بسنده می‌شود، اما نخل گردانی همچنان آئین باشکوهی است که با عظمت خاصی برگزار می‌گردد. شکوه این مراسم به حدی است که حتی به خارج از مرزهای ایران نفوذ کرده و در کشورهایی همچون جزایر کارائیب، پاکستان و در هندوستان نیز با نام «تعزیره» اجرا می‌شود.

بیانی متفاوت از گنبد و مناره/ مسجد نور تهران

ترک‌ها اجزایی از عناصر گنبدهای ایرانی هستند که نقش سازه‌ای داشته‌اند و در انتقال بارهای گنبد به کار می‌آمدند. این عناصر در معرفی معماری گنبدهای ایرانی بسیار مهم‌اند، تا آنجا که پژوهشگران معماری دربارۀ فن‌آوری ساخت گنبدهای ترکین بحث‌های متعددی دارند و به اعتقاد برخی از آنها گنبد ترکین ابداع ایرانیان بوده و سایر کشورها در ساخت آن از ایرانیان الگو گرفته‌اند. ترک‌ در گنبد ایرانی زیر پوسته بیرونی، که به آن خود می‌گویند، به کار می‌رفته‌ و از بیرون هیچ نمودی نداشته‌ درحالیکه در گنبدهای کلیساهای رنسانس از ترک‌های نمایان استفاده می‌شده است. 

در گنبد مسجد نور نیز اجزایی مشابه ترک وجود دارد که نمود بیرونی دارند و مشابه‌شان نیز در مناره‌ها مشاهده می شود. این حرکت را می‌توان حرکتی فرمی از سوی معمار قلمداد کرد و آن را نوعی پاسخگویی به گرایش‌های نوگرا در معماری دانست. این نوگرایی همچنین از جنبه‌های دیگری چون رنگ و کیفیت مصالح و ابعاد عناصر، در گنبد و مناره‌ها دیده می‌شود. اما از آنجا که این عناصر در مساجد هیچ‌گاه خالی از جنبه‌های نمادین نیستند، باید دقت کرد که چه نشانه‌هایی در آن‌ها به القای بیشتر مفاهیم کمک می‌کنند. 

در این مسجد اگرچه عناصر معماری سنتی حضور دارند، اما چون الگو‌ پذیری از تناسبات معماری سنتی در آنها دیده نمی شود، ترکیب نامتعادل گنبد و مناره‌ها و نحوۀ قرارگیری آن‌ها بر بنا، نمی‌تواند یادآور عناصر معماری سنتی ما باشد و حتی به دلیل وجود فرم‌هایی شبیه ترک‌ بر روی گنبد، یادآور گنبدهای کلیساهای رنسانس است؛ که البته این نقص به دلیل حضور مناره‌ها تا حدی برطرف شده است.

حج در هنر مدرن / موزه بریتانیا

اوایل سال ۲۰۱۲، موزه بریتانیا در لندن یکی از بزرگترین نمایشگاه‌های دنیا را با عنوان "حج: سفر به قلب اسلام" برگزار نمود. بخشی از این نمایشگاه نیز با موضوع هنر مدرن، میزبان آثار پنج هنرمند مسلمان از ملیت‌های مختلف بود.

مها ملوح هنرمند معاصر عربستانی، در اثر خود «راه مکه»، سعی دارد تا به نوعی تجارب متضاد سفر حج در گذشته و امروز را به تصویر بکشد. اثر او با تکنیک فتوگرام ساخته شده و در پس‌زمینه آن پوشش کعبه دیده می‌شود.

اثر دیگر با تکنیک رنگ روغن روی بوم و مربوط به قادر عطیه، هنرمند الجزایری الاصل است. «مکعب سیاه» نشان‌گر پیوند انسان با خدا، به عنوان مرکز عالم است. 

«جاذبه» یکی از آثار متفاوت این نمایشگاه نیز ساخته احمد ماتِر عربستانی است. او ده‌ها هزار براده‌ی آهن را در میدان مغناطیسی دو آهن ربا قرار داده تا جلوه‌ای از جاذبه معنوی حج را نشان دهد. براده‌های آهن در واقع تداعی‌گر تنه‌ی واحد و یک‌ پارچه مسلمانان در طی مراسم حج‌اند،  که همه از فقیر و غنی در آن برابر هستند.

دیگر اثر این نمایشگاه، در قالب چیدمان هنری، «هفت مرتبه» اثر ادریس‌ خان هنرمند انگلیسی است. ۴۹ مکعب در ردیف‌ها هفت‌گانه، که اشاره‌ به هفت دور طواف دارند. این مکعب‌ها از فولاد سندبلاست می‌باشند که روی آن‌ها لایه‌هایی از خط نوشته‌های عربی کار شده است.

اثر دیگر ادریس خان نیز که به طور ویژه برای این نمایشگاه ساخته شد، «تو و تنها تو» نام دارد. این اثر متشکل از مجموعه‌ای نوشته‌ است که به صورت مستقیم بر روی دیوار چسبانیده شده‌اند. هر یک از این نوشته‌ها بخشی از تجربه زائرین حج است و چیدمان آن‌ها به صورت موجی از انرژی نشان‌گر گام‌های هر فرد به سوی مکه است که سرانجام به ایجاد جنبش قدرتمند و متراکم طواف می‌‌انجامد.

آخرین اثر نیز مربوط به هنرمند عراقی ولید سِتی است. «مکعب سفید» مکعبی شفاف است که در مرکز تصویر قرار دارد و در اطراف آن دوایری رسم شده‌اند که در داخل‌ آن‌ها اشکالی شبه حروف نوشته شده است.

از آن نظر که هیچ غیر مسلمانی اجازه ورود به مکه و شرکت در مراسم حج را ندارد. این نمایشگاه فرصت ارزشمند و متفاوتی را در اختیار بازدیدکنندگان خود قرار داد تا به تجربه‌ای نو دست‌ یابند.

نقاشی با حروف / علی حاجی اکبری

این آدم‌های بدون چهره چه می‌خواهند بگویند؟! آدمک های بی‌رنگی که گاه بیل و کلنگ دست می‌گیرند، گاهی با شمشیر به مصاف گرگ می‌روند، گاه دست به دست هم می‌دهند و گاهی هم با دستان خود به آسمان اشاره می‌کنند. نقاشی‌های علی حاجی اکبری مانند بسیاری از هنرمندان دیگر مملو از عناصر نمادپردازانه است. او که به خاطر فهم عمیق و خاص از معانی گوناگون، نمادپردازی شخصی خودش را نیز دارد، در یکی از سبک‌هایش با جای‌گزین کردن حروف به جای عناصر تصویری، کمی پرده از این مفاهیم گاه پیچیده برمی‌دارد و مخاطب را به هدف خود نزدیک‌تر می‌کند. البته او حروف را در این مرحله متوقف نمی‌کند؛ در بعضی از آثار با شکل دادن به این حروف  و دخالت دادن آن‌ها در بازی‌های فرمی به آن‌ها بار معنایی بیش‌تر می‌بخشد و البته با استفاده‌ی هدف‌مند از رنگ‌ها بر این منظور خود تاکید می‌کند.
سوای بعضی ضعف‌های تکنیکی که بیش تر در کارهای قدیمی‌تر وی مشاهده می‌شود، مهم‌ترین ضعف حاجی اکبری را می توان غرق شدن در دریافت‌های شخصیش از مفاهیم ونمادها دانست. چرا که در بعضی آثار او، مخاطبان آشنا به هنر نقاشی نیز راه به عمق اثر نمی‌برند و خیلی اوقات مفاهیم جالب و دقیقی که مد نظر هنرمند است به بیننده منتقل نمی‌شود. البته او از ابتدا قالب اینترنتی را برای نشر آثارش انتخاب کرده و در بلاگ شخصی‌ش گاهی برای این آثار جمله یا داستانک‌هایی هم می‌سازد. شاید به‌تر باشد آثار او را مستقیما دنبال کنید.

نیم من بوق ابن پشم پانزده / علیرضا گلدوزیان

هرچقدر یک اثر هنری دارای قوت تکنیکی باشد، نمی توان مضمون و محتوا را از ماهیت هنری آن جدا دانست. گاهی نگاه صرف به وجوه تکنیکی و درنظر نگرفتن بستر محتوایی و معنایی اثر قضاوت هایی ناپخته را به همراه دارد که رسالت نهایی یک اثر هنری را زیر سوال می برد. کتاب نیم من بوق ابن پشم پانزده نیز از این قاعده مستثنی نیست. این کتاب به قلم سید علی شجاعی و تصویرگری علیرضا گلدوزیان توسط نشر نیستان برای نوجوانان منتشر شده. در نگاه نخست با متنی تاریخی و تصاویری منطبق با هنر و سنت ایرانی روبه رو هستیم در حالی که تصویرسازی های این کتاب به دلیل مضمون دوپهلو و غرض‌ورزانه آن با وجود قوت تکنیکی، معانی جدیدی به خود می‌گیرند.

سر تا سر کتاب به توصیف قوم عقب مانده و جاهلی می پردازد که همه از حاکم تا عالم به درجاتی از بلاهت گرفتارند؛ در نهایت هم همین بلاهت آنها را به پیروزی می رساند. علیرضا گلدوزیان، به عنوان تصویرگرِ این کتاب تمامی تلاش خود را در رساندن پیام نویسنده کرده است؛ در حالی که با به کاربردن نمادها و شخصیت هایی که فقط در سیره عالمان دینی باقی مانده، برداشت آزاد مخاطب را معطوف به روایتی خاص کرده و اثر را به اثری موهن بدل کرده است.

شاهد مثال کاربست ناصحیح نمادها و شخصیت پردازی ها در جای جای تصاویر این کتاب قابل جستجو است. مانند سرهای کوچک و ریش‌های بلند که تناسبات صورت‌ها را تحت شعاع قرار داده است، یا نوع پوشش و وسایل شخصیت هایی چون عالم داستان یا همان نیم من بوق!

نحوه کاربرداین نماد ها و شخصیت پردازی ها به نحوی است که بیشتر یک سبک اجرایی به نظر می رسد و محتوای اصلی زیر سایه این سبک پنهان می شود، و نهایتا اوج این سبک را می توان در صورت‌گری موهن جناب اسرافیل(علیه السلام) دید که مانند بقیه کاراکترها به صورت ابلهانه ترسیم شده است.

به این ترتیب تصویرساز برای متنی که ظرفیت‌های کاملی برای برداشت‌های متنوع دارد، اثری می‌سازد که با تیغی تند و با زبان هجو به تنها باقی‌مانده سنت ایرانی و اسلامی در نمود عالمان دین رنگ ابلهانه می‌زند و همه طعنه‌های هجو گونه به مفاهیم سنتی و دینی را در قالب کاریکاتوری از سنت نگارگری ایرانی پیاده سازی می‌کند.

نشانه های مغایر/ حسین زنده رودی

نمادها و نشانه ها اقسام مختلف دارند، بر اساس نگرش های گوناگونی بوجود می آیند و معانی القائیشان البته با بستری که در آن خلق و ارائه می شوند در پیوند است. عدم توجه به ریشه نمادها و بستری که مخاطب در آن با اثر مواجه می شود، گاه به جهت دهی های بی راهی منجر می شود و مخاطب را آگاهانه یا ناآگاهانه به وادی بد سرانجامی هدایت می کند. از این رو، لازمه ی به کارگیری آن ها، دانشی عمیق به معنای نمادها و پیش از آن، روشن بودن قصد هنرمند از به کارگیری آن ها برای خود است.
حسین زنده رودی از هنرمندان نمادگرا در نقاشی معاصر ایران به شمار می رود و از این رو انتظار می رود انتخاب نشانه هایش متکی بر معنا و هدفی مشخص باشند. اما نکته جالب توجه در آثار وی طیف گسترده نمادها است که دارای فضاهایی گاه متشتت و بعضا متضاد نیز هستند و از این رو جمع آن ها در یک نظام فکری واحد و منسجم دشوار به نظر می رسد. ورود به دایره مقدسات و تصویرگری قرآن، و استفاده از نمادهای مذهبی شیعی، که البته گاه با قداست و معنویت چندانی نیز همراه نیست (نظیر ریزنوشته هایی به شوخی و جدی و اسامی افراد و شماره تلفن ها و ... در اثری با موضوع عاشورا و بر پیکره ای بی دست و بی سر)، و در عین حال استفاده از برخی نمادهای شاخص فراماسونری و همچنین بهره گیری فراوان از فضای تصویری رمل و اسطرلاب و جادو، چندان با یکدیگر قابل جمع نیستند. مگر اینکه هنرمند، مدعی بهره گیری از نمادها صرفا از وجه بصری و زیبایی شناسانۀ آن ها باشد، چیزی که زنده رودی منکر آن است؛ وی همواره بر معناداری و پس زمینه ی فکری-فلسفی آثارش تاکید دارد، و همین مساله، مخاطب را در مواجهه با آثارش بیشتر دچار سردرگمی و تردید می کند.

سنت و تجدد در آثار ایمان راد

 استفاده از سمبل ها و نشانه های بومی و تاریخی از جمله طلسم ها، نقوش، نمادها و خطوط کهن ایرانی - اسلامی در طراحی گرافیک نقش مهمی دارد .به خصوص آنکه بسیاری از هنرمندان جوان و معاصر هویت خود را به عنوان یک طراح ایرانی دراحیای این نقوش جستجو می کنند. آثار گرافیکی ایمان راد نیز اینگونه هستند.

کاربرد معمولا دستی نقوش و نماد های ایرانی و بومی یکی از اصلی ترین مولفه های آثار اوست.خود او سفالینه های نیشابور را الهام بخش خود می داند. سفالینه هایی که در واقع نمایشی هستند از ترکیب  زیبای نقوش و حروف درکاربرد یک شیء. 

ایمان راد هنرمندی مشهدی  و متولد سال 1385 است .اودر تمام این سال ها موفقیت خود را بدون داشتن تحصیلات آکادمیک هنری و با اتکا به تجارب شخصی خود به دست آورده است .