نقشی که آب در مکان‌یابی و ایجاد زیستگاه‌های انسانی دارد، پاسخ به یک نیاز حتمی زیستی است. اما زمانی که در ورای این نیاز، اهمیت و گاه قداست خاصی برای آب می‌بینیم، حاکی از یک اتفاق فرهنگی است. آب‌رسانی به مردم کویر توسط افرادی انجام می‌گرفته که همواره مورد احترام و تمجید بودند. به طور کلی می‌توان گفت معماری ایرانی بدون نقش‌آفرینی آب لطف خودش را از دست می‌دهد. این پیوند عمیق با عنصر آب ناشی از ریشه‌های عمیق تاریخی و فرهنگی است که رفتار متقابل مردم با آب را شکل می‌داده است.
انسان‌ها در جوامع مختلف همواره به آب توجه داشته‌اند. آبان عنصری مهم، محترم و حتی مقدس در آداب و رسوم و آثار ادبی (خاصه ادبیات حماسی) انسان‌ها وارد شده است. احتیاج دایمی تمدن‌ها به آب (چشمه، رودخانه، دریا و...) جهت حفظ حیات و رفع نیاز در ایجاد این دیدگاه بی‌اثر نبوده است. این اسطوره‌پردازی و شخصیت‌بخشی به آب محدود به مرزهای کشوری یا فرهنگی خاصی نیست و جوامع بسیاری نظیر سومریان، بابلیان، مصر باستان و یونانیان از آن بهره برده‌اند. در ایران نیز حتی پیش از بروز آیین زرتشت ارج نهادن به آب در انتخاب مکان احداث بناها و معابد دیده می‌شود. این ارج گذاری نه فقط در ابعاد یک فرهنگ عامه بلکه در قالب مساله‌ای تعیین کننده در تصمیمات دولتی و حکومتی قابل مشاهده است. در ایران پس از اسلام نیز احترام به آب با توجه به نگاه ظریف اسلام به این عنصر با قدرت بیش‌تری دنبال شد.
نقش آب در معماری ایرانی از دو جهت قابل بررسی است. نخست شان تقدیسی و نمادین آب که مورد تایید و تاکید اسلام نیز هست، و دیگری جنبه‌های کارکردگرایانه و عملکردی آب. بعنوان مثال در معماری مساجد ایرانی، حضور پررنگ آب در پایاب‌ها و حوض‌ها دال بر نقش نمادین و تطهیری آب است و در کنار سایر اجزا، سعی در تقویت لایه‌های روحانی فضا دارد. از سوی دیگر در باغ‌های ایرانی عنصر اصلی که در قالب خطی و در امتداد محور تقارن پهنه‌ی باغ دیده می‌شود آب است. در طول تاریخ باغ‌سازی گاه حتی مسیر حفر کانال یا قنات جهت رساندن آب به باغ، از مسیر حرکت آب در درون باغ طولانی‌تر بوده است. در کنار این نمونه‌ها در کاربری‌هایی نظیر کاروان‌سرا، آب عنصری است که تامین و سهولت دسترسی به آن حیاتی می‌باشد. لذا در معماری این‌گونه فضاها شاهد تاکید بر جلوه‌های نمادین نیستیم و جنبه‌ی عملکردی آن پررنگ تر می‌شود. مشابه این نمونه، در آب‌انبارها و یخچال‌ها ضرورت پاسبانی و صیانت از آب محسوس، و نگاه به آن به مثابه عنصری صعب الوصول است. سازندگان و متصدیان آب‌انبارها همواره مورد احترام بوده و پس از پر شدن مخازن طی یک حرکت جمعی و مشارکتی، برپایی جشن و مراسم شادمانی امری معمول بوده است.
در مجموع با وجود این‌که جمعیت در گذشته نسبت به امروز کم‌تر و سرانه‌ی منابع آبی بیش‌تر بوده، لیکن به دلیل سختی استحصال و ذخیره‌سازی آن و هم‌چنین به دلیل قوت غیرقابل انکار افکار ماورایی و کائناتی پیشینیان اهمیت آب بیش از امروز و نحوه‌ی رفتار توام با حرمت بخشی و ستایندگی قوی‌تری بوده است.
سین جیم
