آثار دومین سمپوزیوم مجسمه تبریز / شهرداری تبریز

«دومین سمپوزیوم ملی مجسمه‌ تبریز» با هدف توسعه هنر مجسمه‌سازی و ورود آن به فضای شهری در تابستان سال جاری -۱۳۹۴- با دو موضوع ولایت و آزاد، برگزار شد و از میان حدود ۴۲۰  اثر ارسال شده به دبیرخانه سمپوزیوم، پس از طی سه مرحله داوری مقدماتی و یک مرحله داوری نهایی، ۳۰ اثر به عنوان اصلی و  ۱۰ اثر به عنوان ذخیره، توسط هیات داوران معرفی شدند. دو اثر نیز به صورت افتخاری توسط هنرمندان مطرح کشور آقایان رضا حسن‌زاده و منصور طبیب‌زاده، اجرا گردیدند. 

حال در آستانه نوروز ۹۴، شاهد نصب این مجسمه‌های سنگی در سطح شهر تبریز هستیم؛ اما مسئله‌ای که بیش از هر چیز در مواجه با این آثار خودنمایی می‌کند، عدم تناسب مجسمه‌ها با محیط پیرامونی و فقدان هویت بصری آن‌ها است. به طوری‌که گویا هیچ یک از آثار برگزیده ارتباطی با موضوع ولایت نداشته‌اند و همه آثار صرفاً در بخش آزاد پذیرفته شده‌اند! 

هر چند این دومین تجربه تبریز در برگزاری سمپوزیوم مجسمه‌سازی است و نشانگر افق دید وسیع مسئولین مربوطه نسبت به کارکرد هنر و به ویژه مجسمه‌ در سطح شهر است، ولی شاخصه‌های مثبت این رویداد ملی نباید بر روی ضعف‌ها و کاستی‌های آن سایه بی اندازد. به ویژه اکنون که آثار در سطح شهر میزبان مسافران نوروزی هستند فرصت خوبی است تا نقاط ضعف آثار در تعامل با محیط و افراد، شناسایی شده و در فرصت باقی مانده تا دوره سوم سمپوزیوم مجسمه تبریز، هنرمندان و برگزارکنندگان نقاط ضعف خود را برطرف کنند.

کبوترخانه؛ پاسخ هوشمندانه به یک نیاز

برای مردمانی که در میانه‌ی کویر زندگی می‌کنند و از منابع غنی طبیعی بهره‌مند نیستند، تامین مواد لازم کشاورزی ضروری است. لزوم تامین منابع آبی برای زمین‌های کشاورزی، غنای خاک، کودهای کشاورزی و... از موارد مهم و ضروری‌ است که باعث بروز راه‌حل‌های خلاقانه وجدید می‌شود. یکی از مهم‌ترین این دستاوردها عنصری است به نام "کبوترخانه" که نه تنها برای مصارف کشاورزی کاربرد داشته بلکه اثرات کثیری بر معادلات اجتماعی و اقتصادی شهرها و محلات داشته است.

چیدمان بزرگ شهری / فرزانه وزیری تبار

«بازی فرم و فضا» تجربه‌ شهری متفاوتی است؛ چرا که هنرمند سعی نکرده صرفاً به سمت خلق یک مجسمه‌ برود و اثرش در عین بهره گیری از برخی ویژگی‌های مجسمه‌سازی، از قدرت تخیل و داستان‌پردازی هنر چیدمان هم سود برده است. 

«بازی فرم و فضا» با توجه به محل نصب آن که در بین دو اتوبان اصلی شهر تهران قرار دارد، طعنه‌ای به زندگی پر هیاهو در کلان‌شهرها به حساب می‌‌آید. فرزانه وزیری‌تبار، اهل یزد است و با الهام از زندگی آرام و بی هیاهوی مردم آن‌ شهر توانسته اثری را بیافریند که در میان شلوغی شهر در پی القاء آرامش باشد. این اثر با استفاده از سه فرم اصلی شبه جاده که تا حدی نیز یادآور اتوبان‌های پر پیچ و خم تهران هم هست، با فضای پیرامونی خود ارتباط گرفته و در این میان سایر عناصر همچون دوچرخه سوارها، درخت‌ها و خانه، با قرار گرفتن بر روی این سه فرم اصلی، یک چیدمان بزرگ هنری را ایجاد کرده‌اند. 

این سازه هنری در ضلع جنوبی میدان هنگام نصب شده و به ناظرانی که از سمت جنوب یا شمال در حال حرکت‌اند، تجربه دیداری متفاوتی را می دهد، که همین سبب ایجاد فضایی پویا و روان شده است. این اثر هنری با ورق‌های آهن به اندازه‌ی ۱۲۰۰ ×۹۰۰×۵۰۰ سانتی متر ساخته شده و از ۵ درخت، ۶ دوچرخه و ۴ قطعه دیوار تشکیل شده است.

فرزانه وزیری‌تبار، متولد ۱۳۶۶ و فارغ التحصیل رشته مجسمه‌سازی در دوره کارشناسی از دانشگاه تهران و فارغ التحصیل کارشناسی ارشد پژوهش هنر از همین دانشگاه است. او به طور حرفه‌ای در دو حوزه مجسمه و کاریکاتور به فعالیت مشغول است و تاکنون موفق به کسب جوایز بسیاری از جشنواره‌های معتبر هنری در داخل و خارج شده است.

حفاظ‌های دیواری در شهر

فرض کنید وارد شهری شده‌اید که همه جایش پلیس ایستاده. احتمالا  یک نوع احساس ناامنی به شما دست خواهد داد و به سرعت از فضا دور می‌شوید. این فضای امنیتی همان چیزی است که در بدنه‌های شهری با حفاظ‌های بلند و نوک‌تیز روی دیوارها ایجاد می‌شود. وقتی ساخت‌مان‌های شهر با هر ظاهری سعی در صیانت از اموال داخل‌شان دارند، انگار در این شهر دزدی و ناامنی بی‌داد می‌کند. بسیاری از بناهایی که حیاطی سمت خیابان دارند برای جلوگیری از بالار فتن سارقین از این حفاظ‌ها استفاده می‌کنند. سوای از این‌که این کار چه‌قدر ضرورت دارد و واقعا چه‌قدر از سرقت‌ها می‌کاهد دو موضوع را می‌توان مطرح کرد؛ اول حس و حالی که این عناصر تهاجمی به فضای شهر می‌دهند و دیگری نوع طراحی آن‌ها. درمورد اول اگر مقایسه‌ای کنیم میان بناهایی که از حفاظ استفاده می‌کنند و آن‌هایی که به دیوار بسنده کرده‌اند تفاوت به وضوح حس خواهد شد. در مورد دوم نیز در وهله‌ی اول به سراغ کارگاه‌های تولیدی باید رفت که طراحی و ساخت این عناصر را به عهده دارند. کارگاه‌هایی که تلاش‌ این چند ساله‌شان حفاظ‌های سرنیزه‌ای قدیم را به حفاظ‌های شاخ بزی و بوته‌ای و حتی آب‌شاری! ام‌روز تبدیل کرده است. نباید فراموش کرد که یک بنای معماری به طور هم‌زمان دیده شده و عمل‌ می‌کند، اتفاقی که میان چندین بنا در مقیاس شهر می‌افتد. پس چه به‌تر است که هنگام طراحی بنا این نیاز آتی کاربران را مدنظر قرار داد تا با الصاق یک عنصر بی‌ربط و نازیبا جلوه‌ی شهر به هم نخورده و از این خشونت پنهان بکاهیم.

آبنماهای میدان نبوت تهران

خراب کردن شکل قدیمی میدان‌ها و ساختن فضایی جدید به جای آنها، چند سالی است که به عنوان یکی از برنامه‌های سازماندهی فضاهای شهری تهران مشاهده می‌شود؛ بدین ترتیب شاهد تغییر چهرۀ کلی میادین هستیم و در بسیاری از اوقات چهرۀ جدید نیز چندان دلچسب ما نیست. در گذشته میدان نبوت، یا هفت‌حوض، با هفت‌حوض سادۀ خود مشهور بود که در مرکز فضای سبز آن قرار داشتند و مردم را دور تا دور خود جمع می کردند تا لحظاتی را به تماشا بنشینند. حوض‌هایی که الگوی کاربرد آنها برای ما آشناست و در معماری باغ ایرانی با الگوی آنها آشنا شده‌ایم. اینگونه که یک حوض بزرگ در مکانی قرار بگیرد که نقش مرکزیت پیدا کند و راه‌هایی که از میان فضای سبز عبور می‌کنند به آن ختم شوند و دور تا دور مسیر منتهی به حوض را درختان بلند قامت‌تر دربرگرفته باشند. فضایی ناب که انسان را فارغ از اتفاقات بیرون کند و با ایجاد تمرکز در فضای مرکزی، گرد هم آمدن را بیشتر تداعی کند.

اما در طرح جدید، الگو و نقش حوض در میدان تغییر کرده است. آب‌نماهای جدید تبدیل به عناصری مجسمه‌گون، تماشایی و سرگرم کننده شده‌اند که بچه‌ها می‌توانند در میان آنها بازی کنند. اگرچه برخی از آب نماهای جدید میدان، در طراحی و اجرا قوی هستند اما برخی از آنها نیز چندان موفق ظاهر نشده‌اند و در مجموع تغییرات ایجاد شده بیشتر در جهت ایجاد تنوع بوده و کمتر در بالابردن کیفیت فضایی نقش داشته است؛ تا آنجاکه به نظر می‌رسد میدان‌های گذشته بیشتر به حال و هوای باغ و فضای سبز گرایش داشته‌اند و میادین جدید، فضایی سنگفرش شده‌اند که در آنها بیشتر نورپردازی و مبلمان شهری اهمیت دارد.

گذری به نام سرو، به کام... / نوسازی اراضی عباس آباد

چنین طرحی در شهری با 300 روز آفتابی، که مردم آن در جست‌وجوی سایه و خنکی هستند، در قلب طبیعت چه می‌کند؟! حجم عمده‌‌ی این طرح در زیر زمین و با فرسایش حجم عظیمی از خاک برای ایجاد پارکینگ طبقاتی همراه است. به چه منطقی چنین پروژه‌ی ضد محیط زیستی، نام سرو به خود گرفته است؟
مشکل بسیاری از معماران امروزی این است که تصور درستی از موضوع پروژه، فضا، مقیاس انسانی و ماهیت مصالح ندارند. گویی معماری را یک حجم می‌دانند که ماکت یک صدم آن، هیچ فرقی با اجرا شده آن ندارد. چنین طرح‌هایی روی کاغذ، جدید و جالب به نظر می‌رسند؛ اما وقتی اجرا می‌شوند هیچ گونه جذابیت و اطلاعات درخوری در مقیاس واقعی نداشته و بر عملکرد ادراکی انسان منطبق نیستند.
زمانی که نام گذر سرو را می‌شنویم، تصور مسیری هدفمند با مقیاسی انسانی و مصالح خاکی که جوی آبی در میان آن حرکت می کند، به ذهن خطور می کند. مسیر دل پذیری که راه رسیدن به مقصد را به تجربه‌ای خوش آیند، تبدیل کند و باقی زمین را به گلکاری و فضای سبز وامی گذارد. تنها همین الگو و ایجاد تنوع در مسیر با انواع جلوه‌های عناصر پنج گانه، می‌تواند طرحی ایرانی و انسانی را با حداقل هزینه پدید آورد.
طراحی پارکینگ هم چیزی نیست که موضوع فرم پردازی باشد. برای پارکینگ عمومی‌ آنچه مهم است سرعت و سهولت دسترسی است. شهرداری می‌تواند به جای این همه هزینه ی برکندن زمین و تخلیه بتن در قلب طبیعت، به منظور احداث پارکینگی مکانیزه، سایت دیگری را برای این منظور درنظر بگیرد؛ اقدامی که با اطمینان، نتیجه اش چیزی جز نابودی محیط زیست نخواهد بود.

ورودی مساجد در تهران

مساجد تهران به فراخور بافتی که در آن قرار می‌گیرند،‌ ابعاد، بودجه و سلیقه‌ی طراح و کارفرما طرح‌ها و ورودی‌های متفاوتی دارند. مساجد که طبق سنت نبوی و فرهنگ دینی ما بایستی قلب شهر و فعالیت‌های مردم باشند، در تعامل با چهره‌ی شهر و هم‌سایه‌گان خود چه‌ برخوردی دارند؟ غالب مساجد فعلی تلاش فراوانی کرده‌اند برای دیده شدن. دیده شدن در مقیاس محلی و مقیاس خیابان. برای تشخیص از دوردست، مساجد از یک یا دو گل‌دسته‌ی بلند که گاهی تا ۲۰ متر نیز می‌رسند به هم‌راه گنبدی به رنگ روشن استفاده کرده‌اند. در مقیاس نزدیک نیز تفاوت در مصالح نما، آجرکاری‌های تزئینی، پنجره‌های جناغی و بلند، و از همه مهم‌تر ایوان‌های ورودی با تزئینات فراوان بهره برده‌اند. با وجود تکرار این عناصر در اکثر مساجد شهر، بسته به شرایط اقتصادی منطقه و بودجه‌ی مسجد،‌ کیفیت و کمیت این تزئینات نیز اختلافات فراوان با هم دارند.
اگرچه معمولا این پرداخت ظاهری به اماکن مذهبی نشان از علاقه‌ی مردم به آن‌ها دارد، اما نماسازی فعلی مساجد را می‌توان نشئت گرفته از سنت شاهان مسلمان در طول تاریخ دانست. نگاهی که گاهی به بهانه‌ی جذب بیش‌تر مردم و زیبایی مسجد،‌ آن را با بافت پیرامون‌ش بی‌گانه کرده و از معنویت آن کاسته است. نگاهی به احادیث، درمورد نهی از تزئینات پرطمطراق و گنبد و گل‌دسته نیز تاییدی بر این مدعاست.
اما ای کاش همین عناصر و نماسازی در مساجد نیز با نگاهی مناسب به بافت و هم‌سایه‌گی‌ها انجام می‌گرفت. مصالح ناهم‌گون با محله و فرم‌های کاملا متفاوت گشوده‌گی‌ها،‌ به علاوه‌ی ارتفاع بلند بعضی مساجد آن‌ها را به شکلی نامناسب از اطراف‌ش جدا می‌کند. بسیاری از مساجد به اجبار محدودیت مالی چشم از خرج‌های آن‌چنانی برداشته‌ و بعضی‌‌ هم در نیمه‌ی کار متوقف شده و چهره‌ی نامناسبی به جا گذاشته‌اند.