نقدی بر آثار دو دهه اول و سوم انقلاب / کاظم چلیپا

آثار کاظم چلیپا در دهه¬ی اول انقلاب(1357 تا 1367)

جریان انقلاب اسلامی ایران و پس از آن جنگ تحمیلی ایران و عراق بر آثار هنرمندان بسیاری اثر گذاشت، و موضوعات بسیاری از آثار آن دوره را تحت شعاع قرار داد. در این بین یکی از نقاشانی که آثاری با مضامین انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی ایران و عراق خلق کرده است کاظم چلیپا است.

چلیپا در آثار دهه ی اول انقلاب (1357 تا 1367) خود به تبلیغ و ترویج مفاهیمی چون: ایثار، شهادت، از خود گذشتگی، مقاومت، مبارزه و ایستادگی پرداخته است. او در آثار دهه ی اول خود مشارکت زنان و مردان در جریان انقلاب و جنگ تحمیلی را ترسیم کرده. در بیشتر این آثار زنان به عنوان نمادی از مادر یا همسر شهید تصویر شده اند. زنانی با هیبت، ایستا، مقاوم و محکم هستند (آثاری چون: ایثار، کویر و مقاومت) نیمی از مردان در آثار چلیپا در این دهه لباس نظامی بر تن دارند که نشانی از آمادگی برای مبارزه است. مردان معمولاً در حال حرکت به سوی محل مبارزه هستند. مردانِ آثار چلیپا به صورت مصمم، جدی، مقاوم و قوی هیکل ترسیم شده اند. (مرزبانان دشت شقایق)

آثار چلیپا در دهه¬ی اول انقلاب ویژگی¬های خاصی دارند؛ از جمله کنتراست شدید که موجب نمایش نوعی تنش، پویایی و حرکت در اثر می¬شود. کنتراست رنگی از طریق تضاد رنگ¬های سیاه و قرمز در مقابل رنگ¬های آبی و سفید ایجاد شده است. برای مثال در اثر ایثار شاهد استفاده از رنگ قرمز در کنار سفید هستیم به طوری که رنگ قرمز نمادی از شهادت و ایثار و رنگ سفید نمایش پاکی، خلوص، معنویت شهدا و نزدیکی آن ها به منبع حق تعالی است. در آثار این دهه رنگ¬ غالب، رنگ های گرم است. 

بیان هنری آثار چلیپا در این دوره نمادین(نمادین) است. همان طور که آوینی می¬گوید: روح محتوا از طریق سمبل در قالب کار تنزل یافته است و بیان هنری نقاش انقلاب را مبتنی بر سمبل می¬داند. او می¬گوید ما سمبل را نه چون نماد یا نمودی قراردادی، بلکه چون مظهر، آیه، مثل، مثال و یا تمثیلی برای حقیقت می¬نگریم و با این معنی، بیان هنری لاجرم از طریق سمبل ها انجام می¬گیرد. آثار چلیپا از حیث استفاده از عناصری چون انسان به صورت واقع¬گرا کار شده¬است و یا به خاطر طرز قلم زدنش و اغراق ها به نوعی اکسپرسیونیسم در آثارش نزدیک می¬شویم امّا همه¬ی این¬ها برای رسیدن به مفاهیم و محتوای والایی است که بیان کردن آنها از طریق رئالیسم، واقع¬گرایی و اکسپرسیونیسمِ صرف ممکن نبوده¬است. مفاهیم غیر مادی و معنوی مورد نظر او از جنس دیگری هستند. مفاهیمی چون شهادت، ایثار و مقاومت... نقاش برای رساندن این مفاهیم به مخاطب بهترین شیوه، یعنی بیان نمادین را انتخاب کرده¬است. 

آثار چلیپا در دهه¬ی سوم انقلاب (1377 تا 1387)

دهه¬ی سوم انقلاب همزمان با روی¬کار آمدن دولت اصلاحات؛ ساز و کارهای اجتماعی، سیاسی،  اقتصادی و فرهنگی جامعه نیز به مراتب تغییر کرد و با مدیریت سمیع آذر بر موزه هنر-های معاصر در سال 1376 هنر مفهومی در داخل کشور نیز باب شد و سیاست در¬های باز، هنرمندان ایران را در ارتباط مستقیم با جهان هنری خارج از ایران و نمایشگاه ها و بازار¬های خارجی قرار داد. در نتیجه این نمایشگاه¬ها و حراجی¬ها، منابع الهام و جریان ساز هنرمندان ایرانی شد. در این بین هنرمندان ارزشیِ حوزه هنری که خود را با این جریان-ها همخوان نمی¬دیدند. آن¬ها سیاست¬ها را همراه با جریان اصلی انقلاب نمی¬دیدند و تصور می¬کردند که ارزش¬های انقلاب اسلامی در این دوره به شکل آرمانگرایانه خود پیش نمی¬رود. از جامعه هنری، گالری¬ها و نمایشگاه¬ها فاصله گرفتند و در آتلیه¬های شخصی خود به ازلت نشستند. چلیپا را نیز می¬توان از این دست دانست. او دیگر آثار اجتماعی و سیاسی خلق نمی¬کند و آثارش به سمت نوعی عرفان اسلامی سوق داده می-شود. آثار او در این دهه به فضاهای نگارگری بیشتر نزدیک می¬شود، فضاهایی با عالم مثلی و انسان¬های با خصوصیات نگارگری¬ها. انسان در آثار چلیپا در تنهایی و ازلت خود فرو می¬رود چنان که در فضاهای آثارش انسان بسیار کوچک نمایان می¬شود و این برتنهایی انسان هایش می افزاید. در بعضی از آثار این انسان¬ها به صورت مثله شده¬اند و اجزای آنها به صورت تکه تکه تصویر شده¬اند. حالت چهره و جنسیت این انسان¬ها چنان آثار نگارگری اسلامی ایرانی نا¬مشخص هستند. رنگ¬های غالب آثار دهه¬ی سوم انقلاب چلیپا اغلب رنگ¬های سرد هستند و این نیز به ازلت¬نشینی و گوشه¬نیشینی خود چلیپا و انسان¬های درون آثارش بیشتر اشاره دارد.

شیوه¬ی بیان آثار چلیپا در این دهه به صورت غالبی انتزاعی است. اما استفاده از نماد و نشانه¬های چون سرو، شمع، کاسه¬ی آب، دست، پرچم و حتی استفاده از رنگ، همگی آثارش را همان¬طور که در آثار دهه¬ی اول انقلابِ او به آن اشاره شد به نوعی بیانِ سمبلیک سوق می¬دهد. که این جا، به جای موضوعات سیاسی و اجتماعی با فضاهای عارفانه اسلامی روبرو هستیم.

 موضوعات آثار چلیپا در دهه¬ی سوم انقلاب بیشتر تصویر قسمتی از زندگی امامان است. یک مجموعه از آثارش با عنوان عاشورا است که در سال 1380 کار کرده¬است.

مجموعه¬ای دیگر از آثار چلیپا که برای موزه ی امام علی (ع) کار شده اند با عنوان امام علی (ع)، زندگی آن حضرت را به تصویر می کشد. در تمامی آثار تنهایی و ازلت امام (ع) را نشان می دهد. سر زدن امام به فقرا و کارکردن و راز و نیازش را با خدا و جنگیدنش با دشمن را در فضایی شب هنگام و تاریک به تصویر کشانده است، این آثار اشاره به قسمتی از زندگی امام علی (ع) دارد که در دوره ی حاکمیت خلفا بوده است  اشاره به عمل نکردن مردم به فرمایش پیامبر اسلام. شاید این آثار گویای تحلیل چلیپا از فضای حاکم در کشور است که به خاطر فاصله گرفتن از آرمان های انقلابی  نوعی مصلحت اندیشی زمان امام علی (ع)را در شرایط حاکم بر دوران خود انتخاب می کند. این آثار، تنها آثارِ رئالیستی این دوره¬¬ی چلیپا هستند، که البته از نظر نوع نگاه به موضوع انسان و انتخاب رنگ با دیگر آثار او در این دهه شباهت بسیاری دارد.

بیشتر آثار چلیپا در این دهه بدون عنوان هستند. گویی چلیپا در آثارش نوعی سکوت اختیار کرده است همانند لب های بسته ای که در اثر عاشورا سال 1385 در قسمت پایین کادر در فضای سفید محو شده است.

چلیپا از جمله هنرمندانی است که در دوران انقلاب و جنگ تاثیرات زیادی از فضای حاکم بر جامعه در آثار خود گرفته و به تایید و ترویج سیاست¬ها، آرمان¬ها و ایدئولوژی¬های انقلاب اسلامی پرداخته است. چلیپا در آثارش نقش زنان و مردان و خانواده¬های مبارز در راه انقلاب را بازگو می¬کند و همواره مفاهیم و آرمانِ خاص انقلاب را با نوعی بیان نمادین و سمبلیک در قالب رئالیسم و اکسپرسیونیسم آن¬ها را تصویر کرده است غالبی که به انتقال مفاهیم و مضامین به طور مشخص کمک می¬کند این در حالی است که چنین نقاشی در دهه¬های بعدیِ کاریِ خود رویه¬اش را تغییر می¬دهد. محتوای آثارش از دهه¬ی اول انقلاب، یعنی مضامین سیاسی به مضامین عرفانی اسلامی تغییر جهت می¬دهد، همچنین شیوه¬ی بیان خود را متناسب با محتوای جدید آثارش به سمت نوعی سبک انتزاعی معنوی و عرفانی سوق داده می-شود. اگرچه بیان سمبلیک همچنان در آثار دهه¬ی سوم او نیز قابل مشاهده است. چلیپا دیدگاهش نسبت به ایدئولوژی گذشته در آثارش آنچنان تغییری نکرده بلکه کمی از بیان ایدئولوژی سیاسی و اجتماعی به طور مستقیم پرهیز می¬کند و به نوعی هنر عرفانی اسلامی نزدیک می¬شود که در قالب سبکی که شاعرانه است آن را بیان می¬کند. او به انتقاد سیاست های حاکم نمی¬پردازد زیرا نمی¬خواهد در مقابل آرمان های گذشته¬ی خود بایستد چون همچنان بر آنها معتقد است. در نتیجه از بیان سیاسی و اجتماعی در آثارش پرهیز می کند و به جای آن به مفاهیم ریشه¬ای تر انقلاب اسلامی، یعنی به زندگی و سیره¬ی امامان می¬پردازد. اما خواه ناخواه این نوع برخورد از یک هنرمند ایدئولوگ، یعنی دوری از فضای سیاسی نشان دهنده¬ی نوعی انتقاد به فضای حاکم سیاسی است که گویی آرمان¬های گذشته¬اش آن طور که باید در دولت تحقق نیافته¬است در نتیجه او سکوت و مصلحت اندیشی را بهترین شیوه¬ی برخورد با فضای سیاسی زمان خود می¬پندارد.

منابع:

-گودرزی،مرتضی.(1387)، هنر متعهد اجتماعی دینی در ایران "نقاشی انقلاب". تهران: فرهنگستان هنر. 

-گودرزی، مرتضی، (1390)، تاریخ نقاشی ایران ازآغاز تا عصر حاضر، تهران: سمت

-گودرزی، مرتضی، (1382)، نقاشی معاصر ایران در خیال، خبرنامه فرهنگستان هنر

- میرفتاح، علی،(1372)، یک بام و دو هوا، هنر معاصر، شماره ی 2

- میر شکاک، یوسف علی.( 1385).  صبح نقره ای، گفتاری پیرامون آثار کاظم چلیپا. فرهنگ و هنر » هنرهای تجسمی ». شماره 25

منابع تصویری:

تصویر 1- چلیپا، کاظم. (1360). ایثار. [نقاشی]. گودرزی، مرتضی.(1387)، هنر متعهد اجتماعی دینی در ایران "نقاشی انقلاب". تهران: فرهنگستان هنر

تصویر 2- چلیپا، کاظم. (1362).  مقاومت. [نقاشی]. گودرزی، مرتضی.(1387)، هنر متعهد اجتماعی دینی در ایران "نقاشی انقلاب". تهران: فرهنگستان هنر

تصویر 3- چلیپا، کاظم. (1363). چشم نرگس به شقایق نگران خواهد شد.  [نقاشی]. گودرزی، مرتضی.(1387)، هنر متعهد اجتماعی دینی در ایران "نقاشی انقلاب". تهران: فرهنگستان هنر

تصویر 4- چلیپا، کاظم. (1359). مرزبانان دشت شقایق. [نقاشی]. گودرزی، مرتضی.(1387)، هنر متعهد اجتماعی دینی در ایران "نقاشی انقلاب". تهران: فرهنگستان هنر

تصویر 5- چلیپا، کاظم. (1380). عاشورا.  [نقاشی]. مجموعه آثار نقاشی کاظم چلیپا. (1389). تهران: سوره مهر

تصویر 6- چلیپا، کاظم. (1380). عاشورا.  [نقاشی]. مجموعه آثار نقاشی کاظم چلیپا. (1389). تهران: سوره مهر

تصویر 7- چلیپا، کاظم. (1380).بدون عنوان.  [نقاشی].  مجموعه آثار نقاشی کاظم چلیپا. (1389). تهران: سوره مهر

تصویر 8- چلیپا، کاظم. (1380).بدون عنوان.  [نقاشی].  مجموعه آثار نقاشی کاظم چلیپا. (1389). تهران: سوره مهر

تصویر 9- چلیپا، کاظم. (1380).بدون عنوان.  [نقاشی].  مجموعه آثار نقاشی کاظم چلیپا. (1389). تهران: سوره مهر