خانه‌ی بهار / دفتر آینه

خانه‌ی خیابان بهارِ دفتر آینه، اثر جدید آن‌ها در نجف آباد اصفهان است که شباهت‌هایی به آثار پیشین‌شان دارد. معماری دو رنگ و مینی‌مال «آینه» در بافت‌ شهرهای معمولی و گاه سنتی ایران، کمی عجیب به نظر می‌رسد. آن‌ها اگرچه مدعی هم‌خوانی با محیط هستند اما در دل این هم‌خوانی، تضادی واضح در آثارشان مشهود است. 

طرح «خانه‌ی بهار»  را چند ایده‌ی اصلی شکل داده است. هم‌باد شدن سطوح نما با ساخت‌مان‌های مجاور، ایجاد حیاط خصوصی در جبهه‌ی شمالی و جدا کردن فضای خصوصی و عمومی از مهم‌ترین آن‌هاست. با این ایده‌‌ی اولیه آن‌ها حجم بنا را به دو قسمت تقسیم کرده‌‌ و با پله‌کان و شکاف مرکزی، اتصال عمل‌کردی و بصری آن را به شکل مناسبی فراهم کرده‌اند. سطوح منحنی گوشه‌ی احجام در داخل و خارج بنا تکرار شده است. استفاده از بتن قالب‌بندی‌شده در داخل بنا، امکان ایجاد شکاف‌ها و اشکال متنوعی را در جداره‌ها ایجاد کرده، اما در بدنه‌‌ی خارجی عامل مهمی در تمایز میان ساخت‌مان و سایت طراحی شده است. 

ظاهر تک رنگ و سرد این ساخت‌مان دو طبقه، در تماس بلاواسطه با بدنه‌های گرم آجری و سنگی مجاور، عامل دیگری در تمایز آن از بافت است. این ویژگی‌ها را بیش‌تر در ویلاسازی‌های مدرنی می‌بینیم که به وفور در سایت‌های دیزاین دنیا منتشر می‌شود. با همه‌ی این اوصاف، می‌توان دید که بعضی مسائل مربوط به محرمیت و تداخل عمل‌کردها در طرح دفتر آینه به خوبی حل شده است.

در جستجوی ساختارهای فرهنگی/ مجموعۀ فرهنگی سرچشمه

در فاجعۀ هفتم تیر سال 1360 بود که آیت‌الله بهشتی و اعضای حزب جمهوری اسلامی در مکان دفتر مرکزی حزب به شهادت رسیدند. امروز پس از گذر از خیابان شهیدصیرفی‌پور، وقتی از در شیشه‌ای کوچکی به مجموعه فرهنگی سرچشمه داخل می‌شوید، نمی‌توانید تصور کنید که اینجا همان مکان شهادت شهدای هفتم تیر است. این مجموعه از سال 1391 در منطقۀ سرچشمۀ تهران مورد استفاده قرار گرفته و از بخش‌هایی چون مسجد، ایوانِ مقتل شهدا، کتابخانه، حسینیه، موزه، مرکز آموزشی، سالن همایش، مهدکودک و ... تشکیل شده است که همۀ این بخش‌ها در یک کلیت در کنار هم قرار گرفته‌اند؛ درحالیکه اگر این اجزا با نظمی هدفمند در محله جانمایی شده بودند، کارکرد بهتری داشتند. 

علت روکردن به ساخت چنین مجموعه‌هایی را، باید از نواقص موجود در ساختارهای شهری جویا شد. در شهرهای امروز که بافت آن‌ها از کنار هم قرارگرفتن عناصر منفرد تشکیل شده‌، کمتر می‌توان نظمی را یافت که از در هم تنیده شدن تار و پود آن پیکر واحدی شکل بگیرد. لذا برای حفظ حیات فرهنگی جامعه، ساده‌ترین راه حل تکیه بر همین تک بناهاست. اگرچه از دل چنین مکان‌هایی، چون حسینیۀ ارشاد خیابان شریعتی، بسیاری از تحولات و رخدادهای زمانۀ ما رقم خورده‌ اند، اما باید توجه کرد که حرکت به سوی ساختارمند کردن فضاهای شهری از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ چرا که تنها با ساختارهایی که ریشه در زمینه‌های فرهنگی و تاریخی جامعه داشته باشند، می‌توان به دنبال اثرگذاری‌ِ حقیقی بود.

آبنماهای میدان نبوت تهران

خراب کردن شکل قدیمی میدان‌ها و ساختن فضایی جدید به جای آنها، چند سالی است که به عنوان یکی از برنامه‌های سازماندهی فضاهای شهری تهران مشاهده می‌شود؛ بدین ترتیب شاهد تغییر چهرۀ کلی میادین هستیم و در بسیاری از اوقات چهرۀ جدید نیز چندان دلچسب ما نیست. در گذشته میدان نبوت، یا هفت‌حوض، با هفت‌حوض سادۀ خود مشهور بود که در مرکز فضای سبز آن قرار داشتند و مردم را دور تا دور خود جمع می کردند تا لحظاتی را به تماشا بنشینند. حوض‌هایی که الگوی کاربرد آنها برای ما آشناست و در معماری باغ ایرانی با الگوی آنها آشنا شده‌ایم. اینگونه که یک حوض بزرگ در مکانی قرار بگیرد که نقش مرکزیت پیدا کند و راه‌هایی که از میان فضای سبز عبور می‌کنند به آن ختم شوند و دور تا دور مسیر منتهی به حوض را درختان بلند قامت‌تر دربرگرفته باشند. فضایی ناب که انسان را فارغ از اتفاقات بیرون کند و با ایجاد تمرکز در فضای مرکزی، گرد هم آمدن را بیشتر تداعی کند.

اما در طرح جدید، الگو و نقش حوض در میدان تغییر کرده است. آب‌نماهای جدید تبدیل به عناصری مجسمه‌گون، تماشایی و سرگرم کننده شده‌اند که بچه‌ها می‌توانند در میان آنها بازی کنند. اگرچه برخی از آب نماهای جدید میدان، در طراحی و اجرا قوی هستند اما برخی از آنها نیز چندان موفق ظاهر نشده‌اند و در مجموع تغییرات ایجاد شده بیشتر در جهت ایجاد تنوع بوده و کمتر در بالابردن کیفیت فضایی نقش داشته است؛ تا آنجاکه به نظر می‌رسد میدان‌های گذشته بیشتر به حال و هوای باغ و فضای سبز گرایش داشته‌اند و میادین جدید، فضایی سنگفرش شده‌اند که در آنها بیشتر نورپردازی و مبلمان شهری اهمیت دارد.

بیانی متفاوت از گنبد و مناره/ مسجد نور تهران

ترک‌ها اجزایی از عناصر گنبدهای ایرانی هستند که نقش سازه‌ای داشته‌اند و در انتقال بارهای گنبد به کار می‌آمدند. این عناصر در معرفی معماری گنبدهای ایرانی بسیار مهم‌اند، تا آنجا که پژوهشگران معماری دربارۀ فن‌آوری ساخت گنبدهای ترکین بحث‌های متعددی دارند و به اعتقاد برخی از آنها گنبد ترکین ابداع ایرانیان بوده و سایر کشورها در ساخت آن از ایرانیان الگو گرفته‌اند. ترک‌ در گنبد ایرانی زیر پوسته بیرونی، که به آن خود می‌گویند، به کار می‌رفته‌ و از بیرون هیچ نمودی نداشته‌ درحالیکه در گنبدهای کلیساهای رنسانس از ترک‌های نمایان استفاده می‌شده است. 

در گنبد مسجد نور نیز اجزایی مشابه ترک وجود دارد که نمود بیرونی دارند و مشابه‌شان نیز در مناره‌ها مشاهده می شود. این حرکت را می‌توان حرکتی فرمی از سوی معمار قلمداد کرد و آن را نوعی پاسخگویی به گرایش‌های نوگرا در معماری دانست. این نوگرایی همچنین از جنبه‌های دیگری چون رنگ و کیفیت مصالح و ابعاد عناصر، در گنبد و مناره‌ها دیده می‌شود. اما از آنجا که این عناصر در مساجد هیچ‌گاه خالی از جنبه‌های نمادین نیستند، باید دقت کرد که چه نشانه‌هایی در آن‌ها به القای بیشتر مفاهیم کمک می‌کنند. 

در این مسجد اگرچه عناصر معماری سنتی حضور دارند، اما چون الگو‌ پذیری از تناسبات معماری سنتی در آنها دیده نمی شود، ترکیب نامتعادل گنبد و مناره‌ها و نحوۀ قرارگیری آن‌ها بر بنا، نمی‌تواند یادآور عناصر معماری سنتی ما باشد و حتی به دلیل وجود فرم‌هایی شبیه ترک‌ بر روی گنبد، یادآور گنبدهای کلیساهای رنسانس است؛ که البته این نقص به دلیل حضور مناره‌ها تا حدی برطرف شده است.

گذری به نام سرو، به کام... / نوسازی اراضی عباس آباد

چنین طرحی در شهری با 300 روز آفتابی، که مردم آن در جست‌وجوی سایه و خنکی هستند، در قلب طبیعت چه می‌کند؟! حجم عمده‌‌ی این طرح در زیر زمین و با فرسایش حجم عظیمی از خاک برای ایجاد پارکینگ طبقاتی همراه است. به چه منطقی چنین پروژه‌ی ضد محیط زیستی، نام سرو به خود گرفته است؟
مشکل بسیاری از معماران امروزی این است که تصور درستی از موضوع پروژه، فضا، مقیاس انسانی و ماهیت مصالح ندارند. گویی معماری را یک حجم می‌دانند که ماکت یک صدم آن، هیچ فرقی با اجرا شده آن ندارد. چنین طرح‌هایی روی کاغذ، جدید و جالب به نظر می‌رسند؛ اما وقتی اجرا می‌شوند هیچ گونه جذابیت و اطلاعات درخوری در مقیاس واقعی نداشته و بر عملکرد ادراکی انسان منطبق نیستند.
زمانی که نام گذر سرو را می‌شنویم، تصور مسیری هدفمند با مقیاسی انسانی و مصالح خاکی که جوی آبی در میان آن حرکت می کند، به ذهن خطور می کند. مسیر دل پذیری که راه رسیدن به مقصد را به تجربه‌ای خوش آیند، تبدیل کند و باقی زمین را به گلکاری و فضای سبز وامی گذارد. تنها همین الگو و ایجاد تنوع در مسیر با انواع جلوه‌های عناصر پنج گانه، می‌تواند طرحی ایرانی و انسانی را با حداقل هزینه پدید آورد.
طراحی پارکینگ هم چیزی نیست که موضوع فرم پردازی باشد. برای پارکینگ عمومی‌ آنچه مهم است سرعت و سهولت دسترسی است. شهرداری می‌تواند به جای این همه هزینه ی برکندن زمین و تخلیه بتن در قلب طبیعت، به منظور احداث پارکینگی مکانیزه، سایت دیگری را برای این منظور درنظر بگیرد؛ اقدامی که با اطمینان، نتیجه اش چیزی جز نابودی محیط زیست نخواهد بود.

مدرنیته در مساجد معاصر / مسجد Yesil Vadi ترکیه

آیا می توان در شکل کلی بنای مسجد، تغییراتی را با حفظ عناصر کلیدی، مانند محراب، گنبد، مناره و... ایجاد و چهره ی جدیدی از مساجد شهری به انسان شهرنشین معرفی کرد؟!

طراحی باید مبتنی بر رویکردی باشد که اسماعیل سراج الدین در مقاله "دسته بندی رویکردهای تأثیرگذار در معماری معاصر کشورهای اسلامی" آن را با عنوان رویکرد نوگرا، مطرح می کند. در این رویکرد، تمام تلاش طراح، صرف طراحی برای زمان حال می شود و در حقیقت معمار می کوشد زبان معماری گذشته را (ضمن حفظ چارچوب هایی برای آن) برای پاسخ به نیازهای معاصر به کار برد. 

برای ملموس تر شدن موضوع در راستای ارائه ی این چهره جدید از مساجد، بر آن شدیم نمونه ای را در این زمینه معرفی کنیم و به دلیل نبود بنایی قابل توجه در ایران، به ناچار مسجدی را در شهر استانبول ترکیه به نام مسجد Yesil Vadi انتخاب کردیم.

طراحی این بنا، با توجه به جایگاه مسجد در بافت شهر عثمانی، با هدف جریان زندگی اجتماعی در شهر شکل گرفته، که به همین دلیل علاوه بر در نظرگرفتن فضای نمازخانه با ظرفیت 350 نمازگزار، کاربری های دیگری مانند اختصاص محلی برای مراسم تشییع جنازه، کتابخانه، سالن اجتماعات و ... با ماهیت اجتماعی، به فضای اصلی مسجد الصاق شده است.

بنای "یسیل ودی"، ضمن پای بندی بر اصول و عناصر هویتی مساجد عثمانی، با استفاده از فرم نیم کره ی از میان منقطع، به دلیل ایجاد تمایز بصری به لحاظ فرمی با بناهای مجاور شکاف ایجاد شده در سقف برای ورود نور و تعبیه شیارهای نورگیر که دورتادور بنا حلقه زده اند.رعایت سادگی در طراحی فضاها و خوانایی مسیر حرکت، و بسیاری از ترفندهای معمارانه دیگر سعی داشته تا از این طریق تعامل سازنده ای را میان سنت و مدرنیته ایجاد نماید اما این که به طور کلی تا چه اندازه در این امر موفق بوده است جای سوال دارد. اگر مناره از هم جواری بنای اصلی حذف می شد، باز هم کارکرد اصلی آن قابل درک بود؟ استفاده از رنگ طلایی، در بخش های حساسی از فضاهای مختلف مسجد، قابل تامل نیست؟ این ها سوالاتی هستند که شاید کاربران این بنای مذهبی، می توانند به درستی به آن ها پاسخ دهند.

هفت شهر عشق/ معرفی حسینیه‌های نایین

هر کدام از محله‌های قدیمی نایین به نام‌های محلۀ پنجاهه، باب‌المسجد، نوآباد، چهل‌دختران، کلوان، سرای‌نو، کوی‌سنگ و محمدیه، حسینیه‌ای به همین نام دارند که به شکل سنتی خود در مرکز محلات بنا شده‌اند. این مکان‌ها که هستۀ اولیۀ آنها میدانی سرباز بوده است، در اصلی ترین محل عرضۀ اندام مردم در شهر قرار گرفته است. همچنین در جوار این حسینیه‌های میدان‌گاهی مکان سرپوشیدۀ گنبدخانه‌ای شکلی وجود دارد که درب ورود به آن از میدان گشوده می‌شود و به آن حسینیه سرپوشیده می‌گویند. کارکرد این حسینیه‌های سرپوشیده، هم برای فصل سرماست و هم در برگزاری مراسم سخنرانی و عزاداری به کار می‌روند. در ایام محرم آیین‌هایی چون تعزیه‌خوانی، نخل‌گردانی و حرکت دسته‌های عزاداری در این حسینیه‌ها به جریان می‌افتد و همان کارکردی که مرکز محله برای گردهم آوردن مردم و رقم زدن اتفاقات اساسی محله در دیگر ایام سال دارد، در این ایام برای عزاداری اباعبدلله به کار می‌آید.

در گذشته که خانه‌های قدیمی این محلات پر از سکنه بود، این کارکرد میدان، علاوه بر اینکه امکانات مناسبی از جمله دسترسی به راه‌های اصلی و ایجاد فضای کافی برای عزاداری را فراهم می‌کرد؛ با قرار دادن مکان عزاداری در مراکز محلات و جمع شدن مردم محله در آن، حضوری هماهنگ و تمام عیار از این مراسم را در شهر به نمایش می‌گذاشته است. امروز نیز عزاداری در این حسینیه‌ها برگزار می‌شود؛ اما برخی از خانه‌های قدیمی خالی از سکنه شده‌اند و مردم در بافت جدید شهر سکونت دارند. با این‌حال مراسم عزاداری به همان قوت خود پابرجاست و هر ساله در ایام محرم به بافت قدیمی شهر جانی تازه‌ای می‌بخشد.