کاسه‌سازی در مساجد تهران / استاد لرزاده

کاسه‌سازی که به نام‌های شمسۀ زیاد یا چند کاسه نیز معروف است، یکی از روش‌های پوشاندن سقف در معماری سنتی است که از طریق آن می‌توان بدون نیاز به ستون دهانه‌های بزرگتری را پوشاند. این سقف معلق از ترکیب شدن چند رسمی پدید می آید. در این روش معمار از طریق  اصول هندسی ترسیم رسمی می‌تواند فرم‌های متنوعی را طراحی کند که البته شکل نهایی این فرم‌ها از نظر تعداد کاسه‌ها و هندسۀ رسمی نگهدارندۀ آنها، وابسته به شکل محل اجرا تغییر می‌کند.
مزیت کاسه‌سازی فقط به فرم‌های بدیع و زیبای آن خلاصه نمی‌شود، بلکه افزون‌ بر این، القای مفاهیم آسمانی و متعالی از طریق نمادپردازی با فرم شمسه در باور ما شکل گرفته است. استاد مرحوم حسین‌لرزاده نیز یکی از پیشکسوتان معماری سنتی است که در معماری مساجد از روش کاسه‌سازی بهره برده است. در تصاویر زیر نمونه‌هایی از آثار کاسه‌سازی ایشان را در مساجد تهران مشاهده می کنید.

دبستان رنگی رنگی / محمد عرب و مینا معین الدینی

چه تمهیداتی می توان اندیشید تا یک فضای آموزشی، از کلیشه های سطحی و بعضا بی کیفیتی که این روزها ساخته می شود، فاصله گرفته، حال و هوای خشک و بی روح آن را شکسته و فضایی را خلق کند پویا، سرزنده و آرام؛ مسئله ای است قابل تأمل... 

رنگ شناسی در محیط های آموزشی به ویژه دبستان، که تاثیر فراوانی بر روح و رفتار کودکان دارد، در انتقال فرهنگ بومی یک جامعه با توجه به بکر بودن فضای فکری آن ها، نقش موثری داشته و آمادگی پذیرش آن را، از همان بدو ورود به فضای آموزشی، در آن ها ایجاد می نماید. 

ایجاد حجمی ساده و قابل فهم برای کودک، اجتناب از هرگونه پیچیدگی در آرایش فضایی و بهره مندی از شفافیت بصری در بدنه ی شهری، که به نوعی معرف نقش و هویتش باشد؛ نکاتی هستند که طرح دبستان حق پناه اصفهان را نسبت به نمونه های مشابه اش شاخص می کند. استفاده از ترکیب بندی سه رنگ سبز، قرمز و زرد، که در بخش های مختلف بنا، نمودهای متفاوتی را از خود نشانه داده است، در ایجاد محیطی سرزنده و پویا برای کودکان مؤثر می باشد. این نوع نگاه به مسئله رنگ و ترکیب بندی آن متناسب با محیط، موجب وحدت و هماهنگی بیشتر بین اجزای طرح شده و توانسته به عنوان شاخص و نشانه ای برای دبستان، مطرح شود...

اما سوال اینجاست که فرهنگ اصیل ایرانی اسلامی در این طرح، چگونه دیده شده است؟ اگر کودکان با فرم های معمول دبستان را از تصویر حذف کنیم؛ باز هم می توان تصور کرد که این مدرسه در ایران و در اصفهان، ساخته شده است؟ آن هم اصفهان، که بناهایی با حال و هوای اسلامی اش زبانزد است؟ 

در طراحی مدرسه حق پناه اصفهان، تنها پیروی از اصول و معیارهای زیبایی شناسی، مدنظر بوده و به نوع معماری اسلامی غالب در شهر اصفهان، توجهی نشده ؛ و این مهم سبب شده، طرح به شکل مناسبی به زمینه الصاق نشود.

درگاه ورودی تخت جمشید / علی سوداگران

موضوع، طراحی درگاه(گیت) ورودی و محل کنترل بلیت بازدیدکنندگان، یک اتاقک نگهبانی، درب فضای ورودی پلکان کاخ آپادانا و همچنین حسگرهای امنیتی برای کنترل ورود و خروج بازدیدکنندگان تخت جمشید بود. این ورودی می‌بایست در عین تأمین تمامی این کارکردها، کمترین تأثیر بصری را بر پلکان ورودی داشته باشد. به همین دلیل و نیز در جهت ماندگاری و دوام این سازه، از شیشه و استیل ضدزنگ خشدار برای ساخت آن استفاده شد. دو قاب از لوله استیل، به ساده‌ترین شکل ممکن، سازه ی اصلی ورودی را تشکیل داده که امکان نصب شیشه‌های ماسه پاشی شده در بدنه، سقف و همچنین نصب درب‌های شیشه ای را فراهم می کند. پنج لوله ی استیل، مسیرهای ورود و خروج را تفکیک می کند و حسگرهای تشخیص، دفعات ورود و خروج بازدیدکنندگان را نیز در خود جای می دهد و اطلاعات دریافتی آن‌ها را از آنجا به دفتر مدیریت منتقل می کند.
طراحی فضای ورودی مجموعه باستانی تخت جمشید، توسط علی سوداگران در سال ۱۳۸۶ به اجرا درآمده است. آن چه که بیش از پیش در این طرح، نظر بیننده را به خود جلب می کند سادگی برخورد با موضوع است. طرح ضمن رعایت تمامی اصول امنیتی برای ورود گردشگران، نهایت احترام و تواضع را از خود نشان می دهد؛ چراکه با انتخاب مصالحی شفاف، به جای استفاده از نرده‌ها  و احجام سنگین گویی با آغوشی باز پذیرای بازدیدکنندگان است؛ گاهی انتخاب و طراحی جزئیات اجرایی مناسب یک سوژه طراحی، آنقدر مهم می نماید که اهمیت آن تنها پس از ساخت آن قابل درک خواهد بود.

موزه میراث روستایی گیلان / دکتر محمود طالقانی

موزه میراث روستایی گیلان، اولین اکو موزه ایران است که در پارک جنگلی سراوان، کیلومتر 18 جاده رشت-تهران، واقع شده است. ایده شکل گیری این موزه توسط دکتر محمود طالقانی با رئیس وقت سازمان میراث فرهنگی، در سال ۱۳۸۰ صورت گرفت که ماحصل آن راه اندازی اولین کارگاه این پروژه، در سال ۱۳۸۴ بود؛ که توسعه و گسترش آن تا به امروز نیز ادامه دارد.
استان گیلان، به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی، تنوع فرهنگی- اجتماعی، نحوه‌ی معیشت مردم و به تبع آن تنوع معماری، حوزه‌های متفاوتی را شامل می‌شود. بر پایه‌ی مطالعات انجام شده، ٩ حوزه‌ی فرهنگی- معماری در گیلان شناسایی و برای هر یک از آنها مکان ویژه‌ای در سایت موزه انتخاب شده است. هر حوزه در قالب یک روستا معرفی می‌شود. برپایی این موزه، یکی از معدود تلاش هایی است که با هدف ثبت، نوشتاری کردن و بازسازی بخشی از میراث فرهنگی و معنوی سرزمین گیلان در راستای حفظ هویت بومی و شناساندن آن به مردم صورت گرفته است. این موزه، برای دستیابی به این مهم سعی می‌کند، علاوه بر ساخت بناهای سنتی به شکل اولیه‌ی آن و نمایاندن نحوه‌ی زندگی گذشتگان، به اجرای برنامه‌های متنوعی چون نمایشگاه صنایع‌دستی، عکس و نقاشی، دستاوردهای معماری، پوشاک محلی، سفره‌ی گیلانی، گونه‌های مختلف موسیقی محلی، بازی‌ها و نمایش‌های سنتی و ‌‌... بپردازد. بازدیدکننده، می بایست برای گردش در فضای موزه، از مسیر پر پیچ و خم عبور کرده، گاه از روی پلی گذر کند؛ که حس نوعی ماجراجویی را در مخاطب ایجاد می کند. تمامی نیازهای خدماتی-رفاهی بازدیدکننده نیز در این مجموعه، با حال و هوای ویژه اش تأمین می شود و بدین ترتیب می توان تجربه زندگی کوتاهی در گذشته این خطه از سرزمینمان داشت.

خانه منوچهری کاشان / صبا منوچهری

چند سال پیش خانم صبا منوچهری، بعد از بازدید از نمایشگاه عکسی از خانه های قدیمی کاشان، تحت تأثیر قرار گرفته و با تشویق اطرافیان، اقدام به خرید خانه ای به نام منوچهری در کاشان کرد. مرمت و باز زنده سازی این خانه که در آستانه ی نابودی بود، با نظارت استاد حلی، نیمه ی سال ۱۳۸۶ آغاز و در انتهای سال ۱۳۸۹ به پایان رسید. احیای کالبد فرسوده خانه، با الهام از هنر و سنن این منطقه کویری و با رعایت برترین میزان های مرمتی و افزودن تجهیزات کامل مطابق با الگوهای جهانی، اکنون پس از چهار سال مرمت و بازسازی، به عنوان فضای اقامتگاهی، میزبان گردشگران داخلی و خارجی بسیاری است. این مجموعه، شامل هشت فضای اقامتی است که در سه طبقه اصلی مجموعه، همکف، زیرزمین و بالا، تقسیم بندی شده اند؛ که هر یک دارای ویژگی های تزئینی خاصی بوده و همگی از سه وجه حیاط، مشرف به آب نما و باغچه هایی با درختان میوه هستند.
تالار ورودی این خانه، یکی از زیباترین فضاهای عمومی عمارت است که با تخت های سنتی مفروش به تشک ها و بالشت های دست دوز، مقدم میهمانان را خوش آمد می گوید؛ ضمن اینکه با باز شدن درب های چوبی تالار به ایوان مجاور، منظره با صفای حیاط خانه پدیدار می شود. به علاوه اینکه در طبقه فوقانی این فضا، نگارخانه ای از آثار هنری هنرمندان ایرانی واقع شده که توانسته حس پویایی به زندگی درون بنا ببخشد. یکی دیگر از زیباترین فضاهای سنتی خانه منوچهری، اتاق ناهارخوری آن است؛ با دیواری از پنجره های ارسی مزین به شیشه های رنگین به همراه مبلمانی مدرن، که تجربه ی جدیدی از فضای سنتی آمیخته با حال و هوای امروزی ایجاد کرده است؛ و نهایتا فروشگاه واقع در حوضخانه عمارت که مزین به یک چلچراغ درخشان است و مجموعه ای از اشیای دست ساز ایرانی، شامل اشیای سفالی، و پارچه های متنوع که در کارگاه های خانه بافته می شوند، را جهت خرید به نمایش می گذارد.
در بازسازی خانه منوچهری، شوق به طراحی و مهارت در اجرا، معیارهای اصلی باززنده سازی این فضاها محسوب می شود. هرکدام از  هشت فضای اصلی که به تعدادی از آن ها اشاره شد، حکایت جذاب و متفاوتی را با چهره جدید خود روایت می کنند؛ از جمله اختصاص فضای سرداب این خانه به کارگاه سنتی پارچه بافی، که در راستای زنده سازی و نگهداری هنرهای ارزشمند کاشان که زمانی در جهان شهره بودند، فعالیت می کند و این چهره جدید سبب شده که این عمارت در میان خانه های تاریخی کاشان، قابل توجه و چشمگیر شود.

ورودی مساجد در تهران

مساجد تهران به فراخور بافتی که در آن قرار می‌گیرند،‌ ابعاد، بودجه و سلیقه‌ی طراح و کارفرما طرح‌ها و ورودی‌های متفاوتی دارند. مساجد که طبق سنت نبوی و فرهنگ دینی ما بایستی قلب شهر و فعالیت‌های مردم باشند، در تعامل با چهره‌ی شهر و هم‌سایه‌گان خود چه‌ برخوردی دارند؟ غالب مساجد فعلی تلاش فراوانی کرده‌اند برای دیده شدن. دیده شدن در مقیاس محلی و مقیاس خیابان. برای تشخیص از دوردست، مساجد از یک یا دو گل‌دسته‌ی بلند که گاهی تا ۲۰ متر نیز می‌رسند به هم‌راه گنبدی به رنگ روشن استفاده کرده‌اند. در مقیاس نزدیک نیز تفاوت در مصالح نما، آجرکاری‌های تزئینی، پنجره‌های جناغی و بلند، و از همه مهم‌تر ایوان‌های ورودی با تزئینات فراوان بهره برده‌اند. با وجود تکرار این عناصر در اکثر مساجد شهر، بسته به شرایط اقتصادی منطقه و بودجه‌ی مسجد،‌ کیفیت و کمیت این تزئینات نیز اختلافات فراوان با هم دارند.
اگرچه معمولا این پرداخت ظاهری به اماکن مذهبی نشان از علاقه‌ی مردم به آن‌ها دارد، اما نماسازی فعلی مساجد را می‌توان نشئت گرفته از سنت شاهان مسلمان در طول تاریخ دانست. نگاهی که گاهی به بهانه‌ی جذب بیش‌تر مردم و زیبایی مسجد،‌ آن را با بافت پیرامون‌ش بی‌گانه کرده و از معنویت آن کاسته است. نگاهی به احادیث، درمورد نهی از تزئینات پرطمطراق و گنبد و گل‌دسته نیز تاییدی بر این مدعاست.
اما ای کاش همین عناصر و نماسازی در مساجد نیز با نگاهی مناسب به بافت و هم‌سایه‌گی‌ها انجام می‌گرفت. مصالح ناهم‌گون با محله و فرم‌های کاملا متفاوت گشوده‌گی‌ها،‌ به علاوه‌ی ارتفاع بلند بعضی مساجد آن‌ها را به شکلی نامناسب از اطراف‌ش جدا می‌کند. بسیاری از مساجد به اجبار محدودیت مالی چشم از خرج‌های آن‌چنانی برداشته‌ و بعضی‌‌ هم در نیمه‌ی کار متوقف شده و چهره‌ی نامناسبی به جا گذاشته‌اند.

سردر دانشگاه تهران / کورش فرزامی

در آغاز دهه ۴۰ شمسی، اولیای دانشگاه تهران برای ساماندهی ورودی، درصدد ساخت سردری برآمدند که پردیس دانشگاه تهران را به بافت شهر گره بزند و در عین حال از خشکی و یکنواختی حصار نرده های آهنی که گرداگرد سایت آن را احاطه کرده بود، بکاهد. پس برای طراحی سردر ورودی دانشگاه، مسابقه ای برگزار شد که طرح کورش فرزامی، به عنوان اثر برتر شناخته شد و سرانجام، اجرای آن در سال ۱۳۴۷ به اتمام رسید. این طرح، از همان روز نخست، نظر موافق مردم و ایضاً متخصصان و حرفه ای ها را به یک اندازه به خود جلب کرد؛ تا جایی که سردرسازی ابتدا در دانشگاه ها و سپس در مراکز عمومی و صنعتی، به شدت باب شد؛ اما هیچ یک موفقیت این طرح را کسب نکردند.
طرح ساده و بی پیرایه سردر دانشگاه تهران، از چهار قاب بتنی تشکیل شده که دو به دو قرینه اند. آنچه بیننده را در نگاه اول به خود جذب می کند؛ همبستگی فرم و مصالح و ایضاً تضاد میان سطوح روشن و سایه افکنی است که حس کنجکاوی را در بیننده برانگیخته و او را به حظ بصری بیشتر تشویق می کند. اگرچه طرح کورش فرزامی، با اوج گیری جنبش کوبیسم در ایران هم زمان بود و ایده پردازی آن تحت تاثیر هنر کوبیسم و معماری لوکوربوزیه بود، اما گویی حال و هوا و رسم معماری ایرانی در روح آن دمیده شده است. اگرچه از بتن اکسپوز به عنوان، شاخصی از سبک معماری مدرن بهره برده شده، اما رابطه آن با سنت، رابطه ای خلاق است؛ فرم نیزه داری که گویی مظهر طاق های اسلامی است و در اصل روایتی است از سادگی و خلوص معماری ایرانی اسلامی.
از مراحل ابتدایی تهیه و تدارک طرح، هیچ گونه اتودی در دست نیست، اما با این همه، افکار و اندیشه های معمار در آن مشهود بوده و با مخاطب توانسته رابطه ای عمیق ایجاد کند؛ رابطه ای که با گذشت زمان طولانی، هنوز حفظ شده و به مرور توانسته به اعتباری برای دانشگاه تهران مبدل شود. علی رغم بسیار طرح هایی که امروزه حتی با صرف هزینه های فراوان، هم نمی تواند این چنین موفق درآیند. طرحی که هیچ نشانی از خودشیفتگی های عظمت طلبانه ی مسئولان و یا خودشیرینی های عافیت طلبانه ی معماران این گونه پروژه های تشریفاتی، را بر خود ندارد؛ پروژه ای که به جای عبور از مسیر دور و دراز گذرگاه های بروکراتیک در رابطه فشرده کارفرما-معمار به ثمر رسید.